Μιχαήλ Χρυσοχόος: ο Ζιτσαίος πρωτοπόρος της εθνικής χαρτογραφίας

Έκθεση χαρτών Μ. Χρυσοχόου από τις Ειδικές Συλλογές της Ζωσιμαίας, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την 105η Επέτειο Απελευθέρωσης των Ιωαννίνων.

Μιχαήλ Χρυσοχόου

Του Νίκ. Αθ. Παπαθεοδώρου

Αυτές τις ημέρες καθώς τακτοποιούσα μέρος του αρχείου μου, έπεσα σε μια θαυμάσια και λυρικότατη περιγραφή της Κοιλάδας των Τεμπών από την Αμαλία Κ. Παπασταύρου, δημοσιευμένη το 1894[1]. Η ιδιομορφία του κειμένου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι είναι δομημένη εν είδει επιστολής προς τον αγαπημένο της αδελφό Μιχαλάκη[2].Πρόκειται για τον Μιχαήλ Θ. Χρυσοχόου (1834-1921), μια έντονη προσωπικότητα της Ηπείρου με ποικίλα ενδιαφέροντα σε πολλούς τομείς και επαναστατική δράση, η οποία άπτεται και της τοπικής μας ιστορίας. Γι’ αυτό και θα αναφέρουμε σήμερα λίγα λόγια για τον περίφημο αυτόν Ηπειρώτη αγωνιστή, χαρτογράφο και συγγραφέα, προς τιμήν του οποίου η Λάρισα αφιέρωσε έναν κεντρικό δρόμο της, την οδό Χρυσοχόου, η οποία βρίσκεται στη συνοικία του Αγ. Κωνσταντίνου, πίσω από το διδακτήριο του Ε’ Δημοτικού Σχολείου και καταλήγει κάθετα στην οδό 23ης Οκτωβρίου, την παλαιά οδό Βόλου.

Ο Μιχαήλ Χρυσοχόου γεννήθηκε στην ξακουστή Ζίτσα της Ηπείρου το 1834, γι’ αυτό και σε πολλά γραπτά ή και στους χάρτες του που έχει εκτυπώσει, προσθέτει μετά το επίθετο Χρυσοχόου και το εκ καταγωγής προσδιοριστικό Ζιτσαίος Το οικογενειακό του όνομα ήταν Χρυσικός και προσδιόριζε την επαγγελματική ιδιότητα του παππού του, ο οποίος δούλευε το ασήμι και το χρυσάφι τόσο καλά όσο μόνον οι παλιοί Ηπειρώτες μαστόροι γνώριζαν. Λέγεται ότι ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων τον εμπιστευόταν και τον χρησιμοποιούσε συχνά στην κατασκευή και στη συντήρηση του πολυποίκιλτου οπλισμού και των κοσμημάτων του. Το αρχικό επίθετο Χρυσικός που υπονοούσε τον επαγγελματία χρυσοχόο, έγινε με τον καιρό εύκολα Χρυσοχόου. Το 1835, όταν ο Μιχαλάκης ήταν μόλις ενός έτους, ο πατέρας του Θεοδόσιος Χρυσοχόου, έφυγε στη Βλαχία για να προκόψει, μια μετακίνηση συνηθισμένη για πολλούς Ηπειρώτες την περίοδο εκείνη, και έμεινε εκεί επί δεκαπέντε χρόνια. Με τον πατέρα του απόντα, φοίτησε στο σχολείο της Ζίτσας μέχρι τα δέκα του χρόνια και στη συνέχεια, όπως μας περιγράφει στην αυτοβιογραφία του: «... από μπακάλης και καφετζής (υπηρέτης πάντοτε), έγινα φωτογράφος το πρώτον και τοπογράφος ύστερα»[3].

Το 1854 όταν ήταν 20 ετών πρέπει να έλαβε μέρος στην αποτυχημένη Θεσσαλική επανάσταση της χρονιάς εκείνης. Το αναφέρει η αδελφή του Αμαλία Παπασταύρου σε κάποιο βιβλίο της και μάλιστα προσθέτει ότι έπαθε κάποιο ατύχημα κατά τη διάρκεια της εξεγέρσεως του 1854 κατά των Τούρκων, χωρίς όμως να το προσδιορίζει[4].

Το 1866-67 τον βρίσκουμε στη Κρήτη να συνεργάζεται με τον φιλέλληνα Αμερικανό ιατρό Samuel House και να συμμετέχει με άλλους Ηπειρώτες στην Κρητική επανάσταση, η οποία ως γνωστόν δεν κατέληξε θετικά για τους Κρητικούς. Η άσχημη εμπειρία που αποκόμισαν οι Έλληνες στρατιωτικοί από την αποτυχημένη Κρητική επανάσταση, τους οδήγησε να δημιουργήσουν μια μυστική επαναστατική κίνηση με το όνομα «Αδελφότης και Άμυνα» στα μεγάλα κέντρα της υπόδουλης Ελλάδος. Η Λάρισα υπήρξε από τα πρώτα κέντρα αυτής της κινήσεως, με επικεφαλής τον Αριστείδη Μουσούρη, ο οποίος ήταν από την Κεφαλονιά και είχε αγγλική υπηκοότητα. Η κατοικία του Μουσούρη, αποτελούσε την εστία στην οποία συναθροίζονταν και συσκέπτονταν τα εξέχοντα μέλη της Λαρισαϊκής κοινωνίας για την οργάνωση της θεσσαλικής επαναστάσεως. Στη γραμματεία της κινήσεως αυτής συμμετείχε και ο Διονύσιος Γαλάτης, επτανήσιος την καταγωγή[5].

Εν τω μεταξύ ο Μιχαήλ Χρυσοχόου από το 1873 διέμενε στη Λάρισα, κοντά στην αδελφή του Αμαλία Χρυσοχόου, η οποία ήταν διορισμένη από την Χριστιανική Κοινότητα Λαρίσης ως δασκάλα στο Παρθεναγωγείο της πόλεως και αργότερα παντρεύτηκε με τον φαρμακοποιό Κωνσταντίνο Παπασταύρου,. Εδώ στην αρχή ασχολήθηκε με μεταλλευτικές εργασίες και εξορύξεις μαρμάρου στην περιοχή της Χασάμπαλης και συγχρόνως εργαζόταν και ως φωτογράφος, γεγονός που φαίνεται ότι τον βοήθησε αργότερα να διακριθεί ως γεωγράφος και τοπογράφος. Στη μυστική επαναστατική κίνηση τον μύησε ο Λαρισαίος έμπορος και χρηματιστής Γεώργιος Φαρμακίδης και από την πρώτη στιγμή ετοίμασε τοπογραφικό χάρτη της Λάρισας και της περιοχής, με τις συνοικίες των Τούρκων, των Εβραίων και των Χριστιανών, που ζητούσε ο Κωνσταντίνος Ισχόμαχος[6]. Στη συνέχεια ασχολήθηκε αποκλειστικά με την χαρτογράφηση γεωγραφικών περιοχών. Περιηγήθηκε βήμα-βήμα τη Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία και εκπόνησε, αν και ερασιτέχνης στον τομέα αυτόν, πολλούς τοπογραφικούς χάρτες των περιοχών που επισκεπτόταν, με ακρίβεια που ξεπερνούσε τους αντίστοιχους που σχεδίαζαν οι χαρτογραφικές υπηρεσίες του Στρατού. Πολλοί από τους χάρτες του έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα και αποτελούν αληθινά έργα τέχνης, για τα χρώματά τους, την ακρίβεια των στοιχείων τους και την ιστορική σημασία τους. Είναι γνωστό ότι πάνω στους χάρτες της Θεσσαλίας που φιλοτέχνησε ο Μιχαήλ Χρυσοχόου χαράχτηκαν οι γραμμές των νέων συνόρων μετά τη συνθήκη του Βερολίνου του 1878, με την οποία παραχωρείτο η Θεσσαλία (πλην της επαρχίας Ελασσόνος) και μέρος της Ηπείρου στο Ελληνικό κράτος. Ο Επαμεινώνδας Φαρμακίδης αναφέρει στο βιβλίο του[7] στοιχεία της επαναστατικής δράσεως και της πολύτιμης προσφοράς του στην Θεσσαλική επανάσταση του 1878.

Φαίνεται ότι η αδελφή του Αμαλία Παπασταύρου- Χρυσοχόου έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη, εκτίμηση και σεβασμό στον αδελφό της Μιχαήλ, γιατί και στα δύο βιβλία που κυκλοφόρησε, το πρώτο το 1895 με την περιγραφή της Ζίτσας και το δεύτερο το 1897 στο οποίο περιγράφει γεγονότα από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο, ξεκινάει με επιστολή στον αγαπημένο αδελφό της Μιχαήλ. Από το κείμενο των επιστολών αυτών αναδύεται η αδελφική τρυφερότητα προς το πρόσωπό του.

Εκτός όμως όλων αυτών των ικανοτήτων του, ο Μιχαήλ Χρυσοχόου υπήρξε και σπουδαίος ιστορικός συγγραφέας. Προέχει το βιβλίο του «Βλάχοι και Κουτσόβλαχοι»[8]. Στο βιβλίο αυτό ο Μιχαήλ Χρυσοχόου, αφού μελέτησε με επιτόπια έρευνα το γεωγραφικό ανάγλυφο των μητροπολιτικών κοιτίδων των Βλαχόφωνων, από τον Αμβρακικό κόλπο έως το Κρούσοβο της Μακεδονίας, με κεντρικό κορμό την Πίνδο, και των φυσικών ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών τους, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι Βλάχοι ή Αρωμάνοι, είναι απόγονοι εκλατινισθέντων Ιλλυριών και Ηπειρωτών-Μακεδόνων Ελλήνων, που είχαν στρατολογηθεί στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Η μελέτη του Χρυσοχόου αποτελεί ένα σοβαρό τεκμήριο απέναντι στη ρουμανική προπαγάνδα, έχει ιδιαίτερη ιστοριογραφική αξία και αποτελεί ένα αναπόσπαστο ψηφίο στο ψηφιδωτό των βαλκανικών εθνικιστικών αφηγήσεων. Ένα άλλο έργο του είναι και το «Σύντομος ορεογραφική και υδρογραφική έκθεσις των κοιλάδων Πηνειού και Θυάμιδος», το οποίο εκδόθηκε το 1879. Επί πλέον πραγματοποίησε ενδιαφέρουσες διαλέξεις ιστορικού περιεχομένου στην πόλη μας και σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος και πολλές φορές στο διάστημα μεταξύ των ετών 1907-1914 αρθρογράφησε στην εφημερίδα «Μικρά» του Θρασύβουλου Μακρή.

Ο Μιχαήλ Χρυσοχόου πέθανε πλήρης ημερών το 1921 σε ηλικία 87 ετών.

-------------------------------

[1]. Αμαλία Κ. Παπασταύρου, Τα Τέμπη. Οδοιπορικαί εντυπώσεις, περ. «Εστία», Αθήναι, τεύχ. 18, έτος ΙΕ’ (1894) σελ. 285-287.

[2]. Την ίδια ακριβώς δομή ακολουθεί και ένα άλλο έργο της, το: Ημερολόγιον του πολέμου, ανευρεθέν εν Λαρίσση από 1-14 Απριλίου 1897, Αλεξάνδρεια (1897) σελ. 36.

[3]. Χρυσοχόου Μιχαήλ, Ιστορική έκθεσις των έργων του. Εκ σελίδων 80, ημιτελής συνεπεία του θανάτου του επισυμβάντος τη 11 Μαρτίου 1921. Εν Αθήναις (1921), σ. ιστ’. Το βιβλίο αυτό καλύπτει έκταση κβ’ + 80 σελίδων και περιέχει όσα κατά καιρούς έγραψε ο ίδιος, με γεωγραφικούς και τοπογραφικούς πίνακες και φωτογραφικές εικόνες, αλλά δεν είναι ολοκληρωμένο, γιατί τον πρόλαβε ο θάνατος.

[4]. Παπασταύρου Αμαλία, Η Ζίτσα. Γεωγραφική και Ιστορική περιγραφή της κωμοπόλεως ταύτης της Ηπείρου, εν Αθήναις (1895), σ. 40, υποσημείωση: «...συμβάν τι αναγόμενον εις την ατυχή επανάστασιν του 1854».

[5]. Ο Διονύσιος Γαλάτης είχε καταγωγή από την Ιθάκη. Εγκαταστάθηκε στη Λάρισα από την περίοδο της τουρκοκρατίας, διέμενε στη συνοικία Αρναούτ, (τη σημερινή Αγίου Αθανασίου) και ασχολήθηκε με την εμπορία του σίτου. Το 1877 τον βρίσκουμε προξενικό πράκτορα της Γαλλίας και κατά το διάστημα 1887-1895 διετέλεσε με επιτυχία δήμαρχος Λαρίσης.

[6]. Ο Κωνσταντίνος Ισχομάχος κατάγονταν από τη Στενήμαχο της Θράκης και την περίοδο εκείνη ήταν, όπως τον περιγράφει ο Μιχαήλ Χρυσοχόου, ένας νέος και ζωηρός αξιωματικός, ο οποίος είχε τεράστια συμμετοχή στη Θεσσαλική επανάσταση του 1878. Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας το 1881 στο Ελληνικό Βασίλειο εκλέχτηκε βουλευτής στο νομό Λαρίσης.

[7]. Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα, από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σ. 339-341.

[8]. Χρυσοχόου Μιχαήλ, Βλάχοι και Κουτσόβλαχοι, ήτοι πραγματεία περί της καταγωγής και της προελεύσεως αυτών, μετά δύο γεωγραφικών πινάκων, ενός τοπογραφικού του οροπεδίου Πολιτσιές και ετέρου περί της εγκαταστάσεως αυτών ανά τα όρη. Εν Αθήναις, 1909, σ