Η ΖΙΤΣΑ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1920-1929 ΣΕ «ΟΔΗΓΟ» ΤΟΥ 1930

Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο-αφιέρωμα στα 100χρο­να της απελευθέρωσης των Ιωαννίνων από τους Τούρκους υπό τον γε­νι­κό τίτλο Οδηγός Ηπείρου 1913-1929. Πρόκειται για ανατυπωμένη έκ­δοση, που πραγματοποίησε ο Δημοκρατικός Τύπος Α. Ε., με τοπο­χρονολογία έκδοσης Αθήνα 2013, βασισμένη σε δύο παλιότερες εκδό­σεις, που έγιναν από τον Γ. Ν. Μιχαήλ το 1920 και 1930 αντί­στοι­χα, εξ ου και ο χωρισμός της νέας έκδοσης σε δύο μέρη. Στο πρώ­το μέ­ρος, ατυχώς, δεν αναφέρεται η Ζίτσα. Εντούτοις στο δεύτερο μέ­ρος, τιτλοφορούμενο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ 1920-1929. Γιάννενα Πρέ­­βεζα και Άρτα μετά πόλεων, δήμων, κοινοτήτων, πε­ριέχονται ση­μα­ντι­κά στοιχεία που αφορούν αφενός σε δημόσιες υπη­ρεσίες ή δημό­σιους λειτουρ­γούς και αφετέρου σε επαγγελματίες της κοινότητας. Πα­ραθέ­τω στη συνέχεια αυτούσιο το σχετικό με τη Ζίτσα απόσπα­σμα, παρμέ­νο από τη σελίδα 101, συνοδευμένο κατά περίπτωση με σύντομες πα­ραπομπές πληρο­φο­ρια­κού χαρακτήρα:

[κοινότης] Ζίτσης (Δωδώνης)∙ κάτ. 1220, άρρ. 525).

Ειρηνοδικείον (ειρηνοδ.: Στ. Πανάς).-Αρχιφυλακείον δασών.- Αστυν. τμήμα.- Ταχ. Τηλ. γραφ.- Ημιγυμνάσιον.- Δημοτ. Σχολ.- Συνετ/σμοί: Γεωρ. Πιστωτ.- Σύλλογοι: Επαγγελματιών.

Ιερείς: Κ. Ευθυμίου[1], Κ. Πρωτόπαππας[2]. – Διδ/λοι: Ν. Φωλλίδης[3], Αγγ. Πράσσου[4], Χάιδω Καρβέλη[5], Σπ. Πανταζάκος[6], Σωτ. Παππάς[7].

Επαγγελματίαι:

Αρτοποιεία: Μέγα Γ. [8]

Βιβλιοπωλεία: Γουδίνου Χαρ.[9]

Δικηγόροι: Γύρας Ε.[10], Σκουρογιάννης Δημ.[11]

Επιπλοποιεία: Κοντονίκα Π.[12]

Ιατροί: Μαντάς Χ.[13], Παπαπέτρου Δ.[14]

Καφενεία: Δέτσικα Αρ.[15], Κατσουλίδη Β.[16], Μπίρη Ι.[17], Ντάφλου Λάμ.[18], Τρίμμη Στ.[19]

Ξενοδοχεία: Γεωργάκη Σπ. [20], Ζέρβα Νικ.[21], Κότση Ηλ.[22]

Οπωροπωλεία: Βαλκάνου Βασ.[23], Μπετζοπούλου Περ.[24]

Παντοπωλεία: Κόρδα Γ.[25], Κότση Ηλ., Λιάσκου Ν.[26], Μπότσιου Μιχ.[27], Παπαυγέρου Γ. [28], Πράσσου Θ.[29]

Ραφεία: Κράβαρη Ε.[30], Φωτίου Ι.[31]

Σανδαλοποιεία: Αργύρη Γεωρ.[32], Βακάλη Βασ.[33]

Συμβολαιογραφεία: Γάτσιου Στ.[34]

Υποδηματοποιεία: Φιλιππίδη Σ.[35], Χαρισιάδη Ευαγγ.[36]

Φαρμακεία: Γάγαλη Μιχ.[37]

Σε σχέση με το ανωτέρω υλικό, πρέπει να σημειωθεί εκ προοιμίου ότι δεν παρέχει τη δυνατότητα για επα­κριβή προσδιο­ρι­σμό του χρονι­κού διαστήματος κατά το οποίο ασκεί­ται μια επαγγελ­ματική δραστη­ριό­τητα ή παρέχεται μια δημόσια υπη­ρε­σία. Το έτος 1924, π. χ., ως ει­ρη­­νοδίκης Ζίτσας φέ­ρε­ται ο Γε­ώρ­γιος Βούλγαρης[38], ενώ τον ειρηνοδί­κη Σταύ­­­­ρο Πανά τον εντοπί­ζου­με αργότερα, το 1929, μέ­σα στα όρια βε­­βαίως που θέτει ο «Ελλη­νικός Οδηγός»[39]. Το ίδιο ισχύ­ει και για άλ­λους επαγγελ­μα­τίες, για τους οποίους δεν είναι πάντοτε ευχερής η οριο­­θέτηση της επαγγελματικής τους δράσης ή, όσον αφο­ρά τους ξε­νό­­φερ­τους, ο ακρι­βής χρόνος εγκατάστασής τους στη Ζί­τσα. Το Ημι­γυ­­μνά­σιο, εξάλλου, άρ­χισε να λειτουργεί από το σχολικό έτος 1929-30 και ε­ξής[40], στην εκ­πνοή δηλαδή της επισκοπούμενης περιό­δου.

Εν πάση περιπτώσει, η Ζίτσα παρουσιάζεται ως μια εύρωστη πλη­­θυσμιακά κοινότητα 1220 κατοίκων, εκ των οποίων 525 άρρενες και 675 θή­λεις[41], με οργανωμένα οικονομικοκοινω­νι­κά χαρακτηριστι­κά αντίστοι­χα του μεγέθους της. Ειδικότερα, η Ζίτσα διαθέτει Ειρηνο­δι­­κείο – άρχισε τη λειτουργία του αμέσως μετά την απε­λευ­θέρωση (1914) και, αφού διήνυσε μια μακρά πορεία, έπαψε να υφί­στα­ται περί το τέλος του 2012, στα πλαίσια φαίνεται των «αναδιαρ­θρώσεων που έχει ανάγκη ο τόπος»! –, Αρχιφυλα­κείο δασών (Δα­σαρ­χείο σα να λέ­με∙ κι αυτό έχει προ πολλών ετών καταργηθεί), Α­στυ­νο­μικό Τμήμα, Τα­χυδρομικό-Τηλεγραφικό Γραφείο[42], Ημιγυμνά­σιο με δύο γυμνασι­α­κές τάξεις – προ του 1929 λειτουργούσε Ελ­λη­νικό σχολείο∙ εδώ δεν αναφέρεται –, Δημοτικό σχο­λείο, Γεωργικό Πι­στω­τικό Συνεταιρισμό (ήδη από το 1917)[43] και Σύλλογο Επαγγελματιών[44]. Επίσης, δύο ιερείς και πέντε διδασκάλους, δύο γιατρούς, αρ­το­ποιείο, επιπλοποιείο (ξυ­λουρ­γείο μάλλον), πέντε καφενεία, τρία ξε­νο­δο­χεία ή, κατά την ορο­λο­γία της εποχής, χάνια, δύο οπωροπω­λεί­α, έξι παντοπωλεία, δύο ρα­φεία, δύο σανδαλο­ποιεία και δύο υποδημα­το­ποι­­εία (τα πρώτα κατα­σκεύαζαν κυρίως τσαρού­χια), δύο δικηγό­ρους, συμ­βολαιογραφείο, φα­­ρ­­μακείο και, το σπουδαι­ό­τερο, βιβλιοπω­λείο.

Η λειτουργία βιβλιοπωλείου στην κωμόπολη καταδείχνει από μια άποψη υψηλό πνευματικό επί­πε­δο και φιλανα­γνω­στικά ενδιαφέροντα τέτοια, που να καθιστούν εμπορικά βιώσι­μη τη βιβλιοπωλική δραστη­ριότητα. Παρόλο που δεν διαθέτουμε άλλες πληροφο­ρίες για το εύρος και την ποιότητα ή ποσότητα διακίνησης βιβλίων (θα παρακαλούσα στο ση­μείο αυτό όποιον έχει ακούσει από παλαιότε­ρους κάτι σχετικό με τη δραστηριότητα αυτή του Χαρά­λαμπου Γου­δί­νου[45] να με ενη­με­ρώ­σει), με την είδηση αυτή πιστοποι­εί­ται σαφώς για πρώτη φορά από έγκυρη πηγή – κά­­τι που μέχρι τώρα αγνοούσαμε παντε­λώς – λειτουρ­γία αμιγούς βι­βλι­οπωλείου στη Ζίτσα κατά τον 20ό αιώνα.

Στο σημείο αυτό επιβάλλεται μια συναφής με το χώρο του βι­βλίου πα­ρένθεση. Από καθαρά ιστορική σκοπιά έχει ενδιαφέρον να τονιστεί ότι και κατά το 19^ο αιώνα γινόταν διακίνηση βιβλίων στην κω­μόπολη, όχι ασφαλώς στα πλαίσια αυτοτελούς εμπορίας, αλλά στο περι­θώ­ριο μιας ευρύτερης εμπορικής πρακτικής. Συγκεκριμένα ο Γεώρ­γιος Δ. Τρίμμης ήταν βασικός προμηθευτής βιβλίων και διακινη­τής σχολικών εντύπων στη Ζίτσα από το 1852 και εξής, οπότε ο πατέρας του Δη­μή­τριος Τρίμμης μετέφερε εκεί από τα Γιάννινα την εμπορική του «ε­πι­χείρηση»[46]. Σε επίρρωση αναφέρω ότι το μπακάλικο του Γ. Δ. Τρίμ­μη, την εποχή που ο Χρ. Χρηστοβασίλης μαθήτευε στη Ζίτσα (1870-71), δια­κινούσε τα εξής βιβλία για χρήση από τους μαθητές του αλλη­λο­διδακτικού σχολείου: Αναγνωσματάρι, Ιερή Κατήχηση, Ιερή Ιστο­ρία, Προσευχητάρι, Μικρή Αριθμητική και Γραμματική του Κοραή[47]. Την ίδια πρακτι­κή, άλλωστε, τον 20ό αιώνα, ακολού­θη­σε και ο Βασί­λειος Σκέντος, που διακι­νού­σε και βιβλία στο εμπορι­κό του.

Προεκτείνοντας την περί βιβλίων αναφορά μας στο παρόν, διαπι­στώ­νουμε ότι σήμερα η Ζίτσα διαθέτει μεν πρωτοποριακά οργα­νωμέ­νο βιβλιοπωλείο, τον «Βιβλιόκηπο», που ως ιδέα συνέλαβε και πραγ­ματο­ποίησε η Άννα Έλλις, συνεπι­κου­ρούμενη φυσικά από τον σύζυγό της Κώστα Καραμίχο, εγχείρημα εγγεγραμμένο αναμφίβολα στα συν του πολιτιστι­κού γίγνεσθαι του χωριού μας, υποστηρικτέο και ενισχυ­τέο απ’ όλους∙ στον αντίποδα, ωστόσο, η κατάσταση της κοινοτικής μας Βιβλιοθήκης είναι δυστυχέ­στατα αξιοθρήνητη, πράγμα που απο­τε­λεί όνειδος για τη Ζίτσα. Η ακαταλληλότητα του κτιρίου και η ολι­γω­ρία των ιθυνό­ντων έχουν διαμορφώσει προ πολλού συνθήκες επα­πει­λού­μενης κα­ταστροφής για χιλιάδες βιβλία. Ως εκ τούτου βρίσκο­μαι για πολλοστή φορά στη δυσάρεστη θέση να κρούσω τον κώδωνα του κινδύνου και να κάνω έκ­κληση και από τις στήλες των Παλμών της Ζίτσας για άμεση, χωρίς προφάσεις και υπεκφυγές, μεταφορά της Βιβλιοθήκης, προτού να είναι πάρα πολύ αργά.

Επιλέγοντας επανέρχομαι στα του «Οδηγού», στο δυναμικό ειδι­κό­τερα των επαγγελ­μα­τιών της Ζίτσας της περιόδου αυτής. Όπως εύ­κο­λα διαπιστώνει κα­νείς και από όσα παρατίθενται στις υποσημειώ­σεις, εκτός από τους Ζιτσαίους υπάρχει ανάμεσά τους και ένας ου­δό­­λως ευκαταφρόνητος αριθμός (περί το 1/3) από ε­πή­λυδες, που ε­πέ­λε­ξαν την κωμόπολη ως χώρο εγκατάστασης και ε­παγ­γελματι­κής δρά­σης, πράγμα που σημαί­νει ότι η τοπική κοινωνία πα­ρείχε ευκαι­ρίες επαγ­γελ­μα­τικής αποκατά­στασης, το γε­γο­νός μά­λι­­στα ότι οι περισσό­τεροι από αυτούς νυμφεύτηκαν Ζιτσαίες και εν­σω­­ματώθη­καν με τον άλφα ή βήτα τρόπο στον κοι­νω­­νικό ιστό της Ζί­τσας, μερικοί δε πολι­το­γρα­φήθηκαν Ζιτσαίοι, αφενός εί­ναι δη­λωτικό της ελκτικής δύναμης της κοινότητας, αφετέρου λειτούρ­γη­σε ως στοι­χείο περαι­τέρω ενί­σχυσης των δημο­γραφικών της χαρα­κτη­ρι­στι­­κών.                                                                                      

Θόδωρος Δ. Κοσμάς

---

[1] Για Κωνσταντίνο Ευ. Ευθυμίου βλ. Θ. Κοσμάς, Η Ζίτσα του 19ου αιώνα: Γέ­νε­ση και εξέλιξη του εκπαιδευτικού φαινομένου (1778-1913), Ιωάννινα 2005, σσ. 181-182.

[2] Για Κωνσταντίνο Σταύρου Πρωτόπαπα βλ. Κοσμάς, ό. π., σσ. 179-181.

[3] Για Νικόλαο Δ. Φωλλίδη βλ. Κοσμάς, ό. π., σσ. 473-475.

[4] Η Αγγελική Πράσσου, γεννηθείσα το 1898/99, αριστούχος του Αρσακείου Αθη­νών, ανέλαβε υπηρεσία στο διτάξιο Δημοτικό Σχολείο Θηλέων Ζίτσης στις 23-10-1920 (βλ. Αρχείο Π. Τζιόβα, Έκθεση Γ. Ξυδιά Νοε.-Δεκ. 1920, αρ. 5, σ. 215).

[5] Για Χάιδω Σπ. Καρβέλη βλ. Κοσμάς, ό. π., σσ. 231.

[6] Για Σπυρίδωνα Ν. Πανταζάκο από την Καρίτσα βλ. Κοσμάς, ό. π., σσ. 195-196. Σημειωτέον ότι ο Πανταζάκος, που υπηρέτησε στη Ζίτσα και προαπελευθερωτικά, επανήλθε κατά Σεπτέμβριο του 1926 (βλ. εφ. Εμπρός, φ. 22-9-1926).

[7] Για Σωτήριο Γ. Παππά βλ. Κοσμάς, ό. π., σ. 477.

[8] Ο Μέγας ή Μεγακώστας Γεώργιος του Δημητρίου γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1884 (βλ. Μη­τρώ­ον των αρρένων της Κοινότητος Ζίτσης κα­ταρ­τισθέν εν έτει 1914 εν τω χω­ρίω Ζίτση, τη 16 Σεπτεμβρίου 1914, α/α 412). Ο φούρνος, όπου εν συνεχεία δρα­στηριοποιή­θηκε επαγγελματικά και ο γιος του Τάκης Μέγας, σώζεται μέχρι σή­με­ρα.

[9] Ο Χαράλαμπος Γουδίνος, γιος του Ζιτσαίου διδασκαλιστή Δημητρίου Γουδίνου, γεν­νήθηκε το 1896 (Μητρώον, ό. π., α/α 545). Διετέλεσε και πρόεδρος της Ζίτσας.

[10] Ο Ελευθέριος Γ. Γύρας γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1879 (βλ. Μητρώον, ό. π., α/α 335). Έλαβε το πτυχίο του το 1905 (βλ. Κοσμάς, ό. π., σ. 330, σημ. 142).

[11] Ο Δημήτριος Σκουρογιάννης, Αρτινός την καταγωγή, εγκαταστάθηκε και δραστη­ριο­ποιήθηκε στη Ζίτσα, νυμφευθείς τη Χριστίνα Γύρα.

[12] Πρόκειται για τον Παναγιώτη Κοντονίκα του Ιωάννη, γεννηθέντα στη Ζίτσα το 1899 (βλ. Μητρώον, ό. π., α/α 580).

[13] Ο Χριστόδουλος Ν. Μαντάς γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1876 (Μητρώον, ό. π., α/α 282). Έλαβε το πτυχίο του το 1903 και το 1904 την άδεια άσκησης ιατρικού επαγ­γέλ­ματος (βλ. Κοσμάς, ό. π., σ. 330, σημ. 141).

[14] Ο Δημήτριος Π. Παπαπέτρου από τη Γρανιτσοπούλα, γεννηθείς το 1864 (Μητρώ­ον, ό. π., α/α 173), ήλθε στη Ζίτσα επί Τουρκοκρατίας, έλαβε Ζιτσαία σύζυγο, τη Βασι­λική Γάτσιου, και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην κωμόπολη.

[15] Ο Αριστείδης Ν. Ντέτσικας γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1887 (Μητρώον, ό. π., α/α 441). Δεν είναι ευχερές να προσδιοριστεί πότε άνοιξε το καφενείο στη Ζίτσα.

[16] Ο Βασίλειος Ι. Κατσουλίδης, γεννήθηκε το 1892 (Μητρώον, ό. π., α/α 505).

[17] Ιωάννης Δημητρίου Μπίρης, γεννηθείς το 1888 (Μητρώον, ό. π., α/α 440). Απεβί­ω­σε το 1933.

[18] Λάμπρος Ντάφλος, καταγόμενος πιθανότατα από το Λίθινο, ό­πως συνάγεται από εκλογικό κατάλογο Λιθίνου του έτους 1915, όπου το επώνυμο Ντάφλος απαντάται πέντε φορές, χωρίς ωστόσο ο ίδιος να εμφανίζεται στις σχετικές καταχωρίσεις, ίσως λόγω νεαρής ηλικίας, που δεν του επέτρεπε ακόμη να ψηφίσει. Είναι μάλ­λον προ­φα­νές ότι ήλθε στη Ζίτσα μετά το 1915, άγνωστο όμως πότε ακριβώς.

[19] Ο Στέφανος Γ. Τρίμμης γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1873 (Μητρώον, ό. π., α/α 249). Συνέχισε το επάγγελμα του παππού και του πατέρα του. Σημειωτέον ότι οι Τριμ­μαίοι διέθεταν ιδιόκτητη επαγγελματική στέγη έναντι του Πνευματικού Κέντρου.

[20] Ο Σπυρίδων Χ. Γεωργάτης (όχι Γεωργάκης, όπως εκ παραδρομής γράφεται) γεν­νή­­θηκε στη Ζίτσα το 1884. Φαίνεται πως σε κάποια φάση αναζήτησε την τύχη του και στη Ρουμανία (Μητρώον, ό. π., α/α 404). Το χάνι του σε κτίριο ιδιοκτησίας Γά­γαλη (βλ. και Δημ. Χ. Γύρα, Ζίτσα: γλωσσάρι και ιστορικά κοινωνικά, λαογραφικά στοιχεία, Ιωάννινα [2013], σ. 415).

[21] Ο Νικόλαος Αν. Ζέρβας, γεννηθείς το 1867 (Μητρώον, ό. π., α/α 197), επιλεγόμε­νος Χρυσός, ήταν πατέρας της Χρυσάνθης Ζιτσαίας. Για χώρο και στιγμιότυπα ε­παγ­­γελματικής του δραστηριότητας βλ. Γύρας, ό. π., σ. 415.

[22] Ηλίας Κότσης από Πρωτόπαπα. Βλ. εκλογικό κατάλογο Πρωτόπαπας [1915], ό­που με α/α 89 καταχωρίζεται Κώτσας Ηλίας του Μιχαήλ, ετών 35 (;) [γενν. 1880], με μόνιμη κατοικία Πρωτόπαπα και επάγγελμα παντοπώλης, πράγμα που σημαίνει ότι ήλθε στη Ζίτσα μετά το 1915, άγνωστο πότε ακριβώς.

[23] Πιθανότατα πρόκειται για τον Βασίλειο Βαλκάνο του Λάμπρου, γεννηθέντα στη Ζίτσα το 1906 (Μητρώον, ό. π., α/α 704).

[24] Περικλής Μπετζόπουλος ή Μπιτσόπουλος του Θωμά, ορμώμε­νος από το Λίθινο, γεννηθείς περί το 1874 (βλ. εκλογικός κατάλογος χωρίου Λιθίνου [1915], α/α 33), γαμπρός στη Ζί­τσα (νυμφεύτηκε κόρη του Γεωργίου Λιάσκου).

[25] Ο Γεώργιος Κόρδας του Γεωργίου γεννήθηκε το 1864 στη Ζίτσα (Μητρώον, ό. π., α/α 170). Απεβίωσε το έτος 1933.

[26] Πρόκειται πιθανότατα για τον Νικόλαο Λιάσκο του Αριστοτέλη (υπήρχε και Ν. Λιάσκος του Σταύρου), γεννηθέντα το 1887 (Μητρώον, ό. π., α/α 442).

[27] Ο Μιχαήλ Ευαγγέλου Μπότσιος γεννήθηκε το 1891 (Μητρώον, ό. π., α/α 480). Ιδιόκτητο κατάστημα στη Ρούγα, χτισμένο το 1915, σύμφωνα με ενεπίγραφη πλάκα. 

[28] Το ορθό είναι Παπαυγέρη. Ο Γεώργιος Β. Παπαυγέρης γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1877 (Μητρώον, ό. π., α/α 292). Το κατάστημά του ήταν εκεί που τώρα είναι το Λαογραφικό Μουσείο. Εκτελέστηκε από τους Γερμανούς μαζί με τον αδελφό του Λάκη και το γιο του Βασίλη στις 27-9-1944 (βλ. και Γύρας, ό. π., σσ. 139, 141).

[29] Πρόκειται για τον Θεόδωρο Κων/νου Πράσσο, γεννηθέντα στη Ζίτσα το 1888 (Μητρώον, ό. π., α/α 456).

[30] Ο Ευάγγελος Κράβαρης ήταν μάλλον από την περιοχή της Άρτας. Γαμπρός στη Ζίτσα (έλαβε ως σύζυγο την Ευγενή Παπαδιαμάντη).

[31] Ο Ιωάννης Φωτίου καταγόταν από το Πόποβο. Κι αυτός γαμπρός στη Ζίτσα (νυμ­φεύθηκε την Αικατερίνη Νταγλή). Επαγγελματική στέγη είχε σε κτίριο ιδιοκτησίας των αδελφών Καρώνη. Ειδικότητά του ταλαγάνια και κάπες.

[32] Γεώργιος Αργύρης, γνωστός και ως Γούσια Αργύρης, μάλλον από Βατατάδες ή, κατ’ άλλη εκδοχή, από Λιγοψά. Παντρεύτηκε τη Βασιλική Κοντογιάννη, αδελφή του Στέφου Κοντογιάννη. Δεν είναι ακριβώς γνωστό πότε ήλθε στη Ζίτσα. Οικία και επαγγελμα­τική στέγη είχε στο χώρο έναντι της οικίας του Γεωργίου Δρόσου. Το κτίριο έχει προ πολλού κατεδαφιστεί.

[33] Βασίλειος Βακάλης ή Μπακάλης, επιλεγόμενος και Τσαρουχάς, ως εκ της επαγ­γελ­­μα­τικής του ιδιότητας, καταγόμενος από τη Χρυ­σόρ­ραχη, με άγνωστο επίσης τον ακριβή χρόνο εγκατάστασής του στη Ζίτσα. Ήλθε σε γάμου κοινωνία με την Καλλιόπη Μανιού. Τον πήρε «ψυχοπαίδι» η Γιώργαινα του Καρβέλη.Την περίοδο του εμφυλίου ακο­λούθη­σε τους αντάρτες και μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρα­­τού κατέφυγε στη Σοβιετική Ένωση, όπου και πέ­θανε, προτού προλάβει να ε­πα­ναπατρι­σθεί.

[34] Ο Στέφανος Δ. Γάτσιος, σύμφωνα με επιγραφή επί του οικογενειακού τάφου, απεβίωσε την 10-8-1948 σε ηλικία 72 ετών, άρα γεννήθηκε περί το 1876/77. Έλαβε το πτυχίο του το 1900 (Κοσμάς, ό. π., σ. 330, σημ. 136).

[35] Ο Σωτήριος Φιλιππίδης του Αρτεμίου καταγόταν από τη Σπάρτη της Πισιδίας του Ν. Ικονίου της Μ. Ασίας, γεννηθείς το 1894 (βλ. Αρχείο Ειρηνοδικείου Ζίτσας, Πο­λι­τικαί Εκθέσεις, αρ. 116 / 16 Ιουνίου 1920, και Μητρώον, ό. π., α/α 532). Λιποτά­κτης του τουρκικού στρατού στον πόλεμο του 1912-13 παρέμεινε έκτοτε στη Ζίτσα, όπου και νυμφεύθηκε την Αγγελική Ι. Χρυσοχόου.

[36] Ευάγγελος Ι. Χαρισιάδης ή Χαρίσης ή Ντίνος. Πιθανότατα ήταν γιος του Ιωάννη Ντίνου του Κωνσταντίνου, γεννηθέντος περί το 1859/1860, εγκατασταθέντος στη Ζίτσα με την επαγγελματική ιδιότητα του λαναρά, αποβιώσαντος δε στις 22-12-1915 (βλ. Εκλογικός κατάλογος χωρίου Ζίτσης [1915], α/α 326, και Μη­τρώ­ον, ό. π., α/α 131). Γεννήθηκε στη Βήσ­σανη το 1878. Φαί­νε­ται πως εγκαταστάθηκε στη Ζί­τσα προ του 1905. Σύζυγος της Θεο­δώρας, το γένος Βασ. Τριανταφύλ­λου, απεβίωσε στις 22-3-1949, σε ηλικία 71 ετών, σύμφωνα με λη­ξιαρ­χική πράξη θανάτου του. Το επάγγελμά του ακολού­θη­σαν αρ­γό­τερα δύο εκ των τέκνων του, ο Γιάννης Χαρίσης (Ντίνος), γεννη­θείς το 1905, και ο Γεώργιος Χαρί­σης ή Ντίνος, γεννηθείς το 1911 (Βλ. Μητρώον, ό. π., α/α 693 και 787 αντίστοιχα).

[37] Ο Μιχαήλ Ι. Γάγαλης γεννήθηκε στη Ζίτσα το 1885 (Μητρώον, ό. π., α/α 432). Πιθανολογώ, με κάθε επιφύλαξη, ότι έλαβε το πτυχίο του περί το 1911/1912.

[38] Βλ. εφ. Ελευθερία, φ. 58 / 23-6-1924.

[39] Βλ. εφ. Ελευθερία, φ. 706 / 2-12-1929, όπου μάλιστα καταχωρίζεται ο επικήδειος λόγος που εκφώνησε κατά την κηδεία του Δημη­τρίου Παπαπέτρου (+ 13-11-1929), γεγονός που υποδηλώνει εξοικεί­ωσή του με τα της Κοινότητας, άρα παραμονή του εκεί επί ικανό προ του 1929 χρονικό διάστημα.

[40] Βλ. Θ. Κοσμάς, «Ενθυμήσεις και σημειώματα στα λειτουργικά βιβλία της Ζί­τσας», Δωδώνη: Ιστορία και Αρχαιολογία, τόμος ΛΕ΄ (2006), σ. 302, σημ. 86.

[41] Μία από τις αιτίες της μεγάλης υπεροχής του γυναικείου πληθυσμού ενδέχεται να είναι και η αποδημία των ανδρών.

[42] Υπόψη ότι το τηλέφωνο δεν είχε ακόμη φθάσει στη Ζί­τσα, αφού μόλις από το 1931 αρχίζει η ανάπτυξη των τηλεφωνικών υπηρεσιών στην Ελ­λάδα με την ίδρυση της Ανωνύμου Εταιρείας Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος (ΑΕΤΕ), προδρόμου του ΟΤΕ.

[43] Σε καταστατικό γενικής χρήσης, που καλύπτει όλους τους αντίστοιχους συ­νεται­ρι­σμούς της επικράτειας (στο εξώφυλλο, μετά τη λέξη Συνεταιρισμού έχει προ­στεθεί με μέλαινα γραφίδα η λέξη Ζίτσης), στο εσώφυλλο του μπροστινού εξω­φύλ­λου ανα­γρά­φονται μεταξύ άλλων και τα εξής ειδικότερα στοιχεία που αφορούν τη συγκρό­τηση και λειτουργία του Γ. Π. Σ. Ζίτσας: ενεκρίθη δια της υπ’ αριθ. 1441/16-1-17 αποφάσεως του επί της Γεωργίας υπουργείου. […] ενεκρί­θησαν δια της υπ’ αριθ. 65597 / 28-5-28 αποφάσεως υπουργείου Γεωργίας. Βλ. για ΓΠΣΖ και Αρχείο Τάκη Κα­­ρώνη: από­δει­ξη πληρωμής Δημητρίου Σ. Καρώνη (24-3-1929).

[44] Βλ. Αρχείο Τάκη Καρώνη: απόδειξη πληρωμής υπ’ αριθ. 27 Βασιλείου Δ. Κα­ρώ­νη, εν Ζίτση τη 24-3-1929. Σημειωτέον ότι ο ακριβής τίτλος είναι Επαγγελματικός Σύλλο­γος Ζίτσης, φέρει δε και στρογγυλή σφραγίδα, που στο μέσον του κύκλου ει­κο­νίζει χειραψία στιβαρών χειρών, δηλωτική συναδελφικής αλ­λη­λεγγύης.

[45] Παρεμπιπτόντως, ο Χ. Γουδίνος είχε από νε­α­ρή ηλικία πνευματικά εν­δια­φέ­ρο­ντα τέτοια, που τον ώθησαν στην έκδοση χειρόγραφης εφημε­ρίδας με τίτλο «Ζίτσα», έχοντας μάλιστα εξασφαλί­σει τη συνεργασία τοπικών λογίων. Βλ. σχετικά με αυτή του τη δραστηριό­τη­τα Ντί­νος Κοσμάς, «“9η Αυγού­στου 1915 …”. Ένα ενδιαφέρον εκδοτικό εγχείρημα», εφ. Παλμοί της Ζίτσας, φ. 50, Οκτ.-Δεκ. 2010, σ. 8.

[46] Βλ. Κοσμάς, Η Ζίτσα, ό. π., σ. 315, σημ. 77, και σ. 423.

[47] Βλ. Χρ. Χρηστοβασίλης, Διηγήματα του μικρού σκολειού, έκδ. 2η, προλεγόμενα και φροντίδα Γιάννη Θωμόπουλου, εικονογράφηση Αντ. Κανά, Αθήνα 1940, σ. 120.