ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΙΚΟΛΙΔΗΣ

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟ ΝΙΚΟΛΙΔΗ

1. Σχετικά με την προέλευση του διστίχου [: «Κι ας χαθεί για πάντα η άφρων πολι­τι­κή / που επιβάλλει στις καρδιές μας εξουσία δεσποτική»][1], που ο Νικολίδης αφιέ­ρωσε στον Hegel το 1793, στο υπομνηστικό του λεύκωμα (Stammbuch)[2], και από τους οποί­ους τεκ­μαί­ρεται βασικά η φιλική σχέση του Νικολίδη και η ιδεολογική του σύ­μπλευ­­ση με τον νεαρό τότε φοιτητή, καθώς και η ένταξη στον κύκλο του[3], έχει διατυ­πω­θεί βάσιμα η εκτίμη­ση ότι προερχόταν «από κάποιο άγνωστο σε μας ποί­η­μα ή θεα­τρι­κό έργο της εποχής»[4]. Η προσφυγή σε σύγχρονες μεθόδους έρευνας και διακρί­βω­σης στοιχείων συνετέλεσε στο να προσδιοριστεί πλέον επακριβώς το στίγμα της αφιε­ρω­τικής εγγρα­φής του Νικολίδη. Έτσι, μετά από διαδικτυακή αναζήτηση, απο­δείχτη­κε ότι οι στίχοι είναι παρμένοι από το έπος του Βολτέρου La Henriade, εκδομένου για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1723[5], ειδι­κό­τερα από το δεύτερο άσμα (Chant II). Ωστόσο, ο Βολτέρος έκανε διορθωτικές παρεμ­βάσεις και το ποιητικό του έρ­γο επα­νεκ­δόθηκε στη συ­νέ­χεια στο Λονδίνο το 1728, έκδο­ση που θεωρείται πλή­ρης, πολυ­τε­λής και η πρώτη εικονο­γραφημένη (σ’ αυτήν και η βι­βλι­ο­γραφική μας πα­ρα­πο­μπή)[6]. Έκτοτε βέβαια έγιναν αλλεπάλληλες εκδόσεις, ως εκ τού­του δεν είναι δυ­νατόν να εξακριβωθεί ποια έκδοση χρησιμοποίησε ο Νικολίδης· κάτι τέτοιο άλλωστε είναι, κατά τη γνώμη μας, ήσσονος σημασίας.

«Η Ερρικειάς», γραμμένη για τον Ερρίκο Δ΄ της Γαλλίας, είναι ένα επικό ποίημα διαρ­θρωμένο σε δέκα άσματα (βλ. έκδ. του 1728), κατά μίμηση, σχεδόν δουλική, του Βιρ­­­­γιλίου («Αινειάς»). Ως θέμα έχει τους θρησκευτικούς πολέμους στη Γαλλία και σα­­τι­ρί­ζει τη θρησκευτική μισαλλοδοξία. Δεν πρέπει φυσικά να είναι τυχαίο που ο Νι­κολίδης επέλεξε τους στίχους αυτούς από το έπος του Βολτέρου. Η επιλογή αυτή, που αντανα­κλά ορισμένως και τις γενικότερες ιδεολογικές αναζητήσεις του συντρόφου του Ρήγα, μας επιτρέπει να υποθέσουμε εύλογα αφενός ότι η ποίηση, η λογοτεχνία εν γένει, κατείχε μια άξια λόγου θέση μεταξύ των πνευματικών του ενδιαφερόντων[7], α­φε­τέρου ότι ο ίδιος ή­ταν ίσως ευρύτερα εξοικειωμένος με το έργο του μεγάλου Γάλ­λου διαφωτιστή. Το γεγο­νός μάλι­στα ότι ήταν γνώστης της γαλλικής γλώσσας[8] μας οδηγεί επιπροσθέτως στην εκτίμηση ότι πιθανότατα εντρύφησε σε πονήματα και άλ­λων σημαινό­ντων Γάλλων διανοητών της εποχής. Από την άπο­ψη αυτή δεν είναι άτο­πη και η υπόθεση ότι ο Νικολίδης ήλθε ενδεχομένως σε επαφή με τις διαφωτιστικές απόψεις και άρχισε να διαμορφώνει τον ελευθερόφρονα χαρα­κτήρα του και τα δημο­κρα­τικά του φρονήματα, πριν ακόμη γνωρίσει τον Hegel και τους περί αυτόν. Η πρό­σφατη έκρηξη της Γαλλι­κής Επανάστασης φαίνεται πως ενίσχυσε περαιτέρω τις πε­ποι­­θήσεις του, η δε πρό­σ­λη­ψη των ιδεών της εντάθηκε και ισχυροποι­ή­θηκε μετά τη γνωριμία του με τον Γερ­μανό «ομοϊδεάτη» του. Η αντίθεσή του σε κάθε μορφή απο­λυταρχισμού, όπως σαφώς προκύπτει και μέσα από τους προμνη­σθέντες στί­χους, που αποτελούν τρόπον τινά και το «επισκεπτήριό» του, το πολιτικοϊδεολογικό του αποτύ­πωμα στο λεύ­κωμα του νεαρού φίλου του, έρχεται έτσι ως φυσική απόληξη μιας πνευ­­μα­τικο-ιδεο­λο­γι­κής διεργα­σίας που προηγήθη­κε, μία από τις αφετηρίες της οποί­ας θα πρέπει κατά τα φαινόμενα να αναζητηθεί στη βολτερική σκέψη.

2. Όσον αφορά τις σπουδές του Νικολίδη, είχαμε αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο να μην ολοκληρώθηκαν κατά τη φοίτησή του στη Σχολή του Καρόλου στη Στουτγάρδη, με το αιτιολογικό της ξαφνικής διάλυσης / κλεισίματος της Σχολής (Πάσχα του 1794). Σε μια τέτοια περίπτωση λογικά θα προσανατολίστηκε σε άλλο ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο[9]. Οι προβληματισμοί μας αυτοί φαίνεται πως είχαν βάση, αφού σήμερα έχουμε στη διάθε­σή μας στοιχεία που συγκαταλέγουν τον Δημήτριο Νικολίδη μεταξύ των ιατρών που είχαν την άδεια του ασκείν την ιατρική τέχνη στη Βιέννη και τον φέ­ρουν ως απόφοι­το της Ιατρικής Σχολής της Παβία (Pavia)[10], πόλης της βόρειας Ιτα­λίας, νότια του Μιλάνου, με φημισμένο Πα­νε­πι­στή­μιο (ιδρυμένο το 1361), που από το 1713 μέχρι το 1796 ήταν υπό Αυστριακή κατοχή. Το ερώτημα που παραμένει εν προκειμένω συναρ­τάται πλέον με τον ακριβή χρόνο της αποφοί­τησής του. Η απάντη­ση, που θα μπορού­σε να αποσαφηνίσει και τα του χρόνου εγκα­τάστασής του στη Βιέν­­νη, πιθανότατα βρίσκε­ται στα αρχεία του Πανεπιστημίου της Πα­βία, για τα οποία ατυχώς δεν προέ­κυ­ψε οποιο­δήποτε σχετικό αποτέλεσμα από το «σερ­φά­ρισμά» μας στο διαδίκτυο. Α­να­ποτε­λεσματική υπήρξε εξάλλου και η προσπάθειά μας να βρούμε κανάλι διαδι­κτυ­ακής επικοινωνίας με το εν λόγω ίδρυμα! Απαιτείται συνεπώς επιτό­πια έρευνα, το οι­κο­νο­μικό βάρος της οποίας, ωστόσο, την καθιστά εκ προοιμίου απα­γο­ρευτική.

3. Επιπροσθέτως, εντοπίσαμε και την οδό επί της οποίας διέμενε ο Νικολίδης στη Βιέννη. Πρόκειται για την Alstergasse (σημερινή ονομασία: οδός Άλσερ), αρ. 47[11]. Όσο κι αν το ειδικό βάρος μιας τέτοιας πληροφορίας, μπορεί να αντιτείνει κάποιος, μοιάζει ασήμαντο, εντούτοις έρχεται με τη σειρά της να προστεθεί στις ψηφίδες που η έρευνα κοπιωδώς συγκεντρώνει, προκειμένου να συμπληρωθεί το παζλ της ζωής και της δρά­σης του Ζιτσαίου αγωνιστή και μάρτυρα της ελευθερίας, δεν αποκλείεται δε να αποβεί χρήσιμη σε μελλοντικές συγγραφικές απόπειρες.

4. Ο Michael Kosmeli, ο μποέμ συγγραφέας και μουσικός που γνώρισε τον Νικο­λίδη στη Βιέννη – κάναμε ήδη λόγο γι’ αυτόν στη σημ. 7 – μας δίδει μια ενδιαφέ­ρου­σα μαρτυ­ρία σχετικά με τη θανάτωση του Νικολίδη από τους Τούρκους στο Βε­λιγρά­δι. Αναφέ­ρει συγκεκριμένα με σαρκαστικό χιούμορ[12] στον πρόλογο του μυθι­στο­ρήμα­τος Η μαϊ­μού των 42 ετών (Die zwei und vierzig jährige Äffin, Hamburg 1800): «Ένα χρόνο μετά τη γνωριμία μας τον μετέφεραν κρυφά στο Βελιγράδι, όπου μια θηλιά του έσφι­ξε τον φάρυγγα, πιθανώς για να τον απαλλάξει μελλοντικά από τον κόπο να πα­ρα­πο­­νε­θεί για την ανία του, όπως το συνήθιζε μερικές φορές»[13]. Πέρα από το γεγονός ότι επιβεβαιώνεται εδώ η εκδοχή του στραγγαλισμού[14], αξιοπρόσεκτη είναι η πληρο­φο­ρία ότι ο Νικολίδης ενίοτε παραπονιόταν ότι έπληττε. Το στοιχείο αυτό, αν αλη­θεύ­ει, α­πο­τελεί ένα γνώρισμα της προσωπικότητάς του που εντοπίζεται για πρώ­τη φορά και παραπέμπει σε πρώτη ανάγνωση σε ένα πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, που δεν ικανοποιείται εύκολα. Η ανία ωστόσο του Νικολίδη, ιδωμένη υπό το πρίσμα της επα­να­στατικής του φύσης και των σχέσεών του με τον Ρήγα και τους συντρόφους του, θα μπορούσε θεωρητικά – όσο υπερβολικό κι αν φαίνεται κάτι τέτοιο, καθότι αναπόδεικτο – να ερμηνευτεί και ως αντίδραση ενός αδημονούντος επαναστάτη στην «επαναστατική απραξία» κάποιας χρονικής φάσης ή στους πιθανώς μειωμένους, κατ’ αυτόν, ρυθμούς «επαναστατικής δράσης».

                                                                   ΘΕΟΔΩΡΟΣ Δ. ΚΟΣΜΑΣ

---

[1] Στο πρωτότυπο: “Et périsse à jamais l’ affreuse politique / Qui prétend sur les cœurs un pouvoir despotique”.

[2] Βλ. αυτόγραφη γαλλιστί αφιέρωση του Νικολίδη στο idb.ub.uni-tuebingen.de/opendigi/Mh858 [Shelfmark: Mh 858. Title: Stam­mbuch Georg Wilhelm Friedrich Hegel: 47a] (πρόσβαση: 25-1-2019).

[3] Για φοίτηση του Νικολίδη στην Ανώτατη Σχολή του Καρόλου και σχέση του με τον Hegel βλ. Uwe Jens Wandel, “Zwei griechische Studenten an der Hohen Carlsschule”, Aus südwestdeutscher Geschichte, Stuttgart 1994, σσ. 546-559 και Νίκου Κ. Ψημμένου, «Δημήτριος Νικολίδης, ένας φίλος του νεαρού Hegel», Δωδώνη 28 (1999), Μέρος Τρίτο, σσ. 43-52· πρβλ. και ομιλία Θεοδώρου Δ. Κοσμά για Νικολίδη, Παλμοί της Ζίτσας, τχ. 80, Απρ.-Ιούν. 2018: 5.

[4] Βλ. Νίκου Κ. Ψημμένου, ό. π.: 46, σημ. 1.

[5] La Henriade, ed. Beuchot, Paris: Lefèvre & Firmin-Didot, 1723.

[6] La Henriade de mr. de Voltaire. a Londres, MDCCXXVIII: 22, στίχ. 17-18.

[7] Η υπόθεσή μας αυτή ενισχύεται υπό μία έννοια και από πληροφορία για γνωριμία και πιθανή συνα­να­στροφή του στη Βιέννη (πιθανότατα περί τα τέλη του 1796) με τον Michael Kosmeli (1773-1844), συγ­γραφέα και μουσικό από την πολωνο-γερμανική Σιλεσία, γνωστό στους τότε λογοτεχνικούς κύκλους, αν και σήμερα τελείως άγνωστο. Βλ. συναφώς Βάλτερ Πούχνερ, «Και άλλη πηγή για το ελληνικό προεπανα­στα­τικό θέατρο στην Οδησσό», Παρά­βασις 12/2 (2014): 224.

[8] Επισημαίνουμε συναφώς ότι επιμελήθηκε τη διόρθω­ση των τυπογραφικών δοκιμίων του έργου του αββά Μπαρ­τελεμύ «Το ταξίδι του Νέου Αναχάρσιδος στην Ελλάδα» (Voyage du jeune Ana­char­sis en Grèce) για λογαριασμό του Ρήγα, μετέφρασε μάλιστα και ένα κεφάλαιο από τον έβδομο τόμο της γαλλικής έκ­δοσης. Σύμφωνα, εξάλλου, με την κατάθεσή του, είχε αρχίσει να μεταφράζει εκ του γαλ­λικού και είχε μισοτε­λει­ώσει το έργο του Mably «Παρατηρή­σεις πάνω στην Ιστορία της Ελλάδας∙ ή αιτίες της προόδου και των ατυ­χιών των Ελλήνων» (Ob­ser­vations sur l’ Histoire de la Grece; ou des causes de la prospérité et des malheurs des Grecs).

[9] Παλμοί της Ζίτσας, ό. π.: 5.

[10] Βλ. Wiener Universitäts Schematismus für das Jahr 1798. Herausgegeben von Anton Phillebois, Subpedell der wienerischen Universität,Wien [1798]: 83, 89. Βλ. επίσης Hof und Staats Schematismus der röm. kaiserl. auch kaiserl. Königl. und erzherzoglichen Haupt und Residenz Stadt Wien, …, Wien 1798: 253.

[11] Βλ. ό. π.: 89 και 253 αντίστοιχα.

[12] Ας σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι τα σαρκαστικά και πικρόχολα σχόλια του M. Kosmeli για τους πάντες και για τα πάντα έκανε κάποιους να τον θεωρήσουν μάλλον ως πρόδρομο του μηδενισμού (Βάλτερ Πούχνερ, ό. π.: 224).

[13] Βλ. Βάλτερ Πούχνερ, ό. π.: 224, σημ. 6.

[14] Σημειωτέον ότι ο Καϊμακάμης του Βελιγραδίου, για να αποκρύψει το έγκλημα κατασκεύασε και κυκλοφόρησε την «είδηση» ότι οι επαναστάτες επεχείρησαν να αποδράσουν και πνίγηκαν στο Δούνα­βη. Τη σκηνοθεσία αποκαλύπτει και δημοσίευμα βρετανικού περιοδικού του 1803, όπου, αν και ανα­φέ­­ρεται ως τρόπος θανάτωσης του Ρήγα και των συντρόφων του ο πνιγμός και όχι ο στραγγαλισμός, παρατίθεται και μια λεπτομέρεια αποκαλυπτική της επαγγελματικής δεινότητας του Νικολίδη: «Ο Νι­κολίδης, ένας από τα άτυχα θύματα, ήταν ικανός γιατρός. Όταν έφθασαν στο Βελιγράδι, ο πασάς έτυχε να είναι επι­κίνδυνα άρρωστος. Ο Νικολίδης αποκατέστησε την υγεία του. Αλλά παρόλα αυτά αυτόν και τους συντρόφους του τους έπνιξαν νύχτα στο Δούναβη. Άφησαν επίτηδες διάπλατα ανοιχτή την πόρτα της φυλακής και μια φήμη διαδόθηκε, ότι οι φυλακισμένοι είχαν αποδράσει». Βλ. σχετικά Monthly Magazine, No. 104 [No.1, of vol. XVI] / 1-8-1803 [: Extract of a letter from Vienna, giving an account of a conspiracy of the Modern Greeks in the year 1797]: 21 (το ίδιο κείμενο, δημοσιευμένο ένα μήνα ενωρίτερα, βλ. και στη γερμανική εφημερίδα Αllge­meine Ζeitung, φ. 182 / 1-7-1803: 728).