Το μοναστήρι του Αϊλιά της Ζίτσας

Το μοναστήρι του Αϊλιά της Ζίτσας είναι χτισμένο στην κορυφή του ομώνυμου λόφου που υψώνεται πάνω από την κωμόπολη. Ο λόφος αυτός έχει υψόμετρο 780 μέτρα και τα παλιά χρόνια ήταν κατάφυτος από πελώριες αιωνόβιες βελανιδιές, μερικές από τις οποίες σώζονται και σήμερα. Απ’ την κορυφή του η θέα είναι περίβλεπτη και θελκτική ώστε ο Λόρδος Βύρων που επισκέφτηκε το μοναστήρι το έτος 1809 κι έμεινε δυο μέρες σ’ αυτό στις 12 και 13 Οκτωβρίου, καταμαγεύτηκε απ’ αυτή κι αφιέρωσε στο βιβλίο του «Ταξίδι του Χάρολδ» τον εξής υπέροχο ύμνο : «Ω Μοναστήρι της Ζίτσας! Ευτυχές και ιερόν άσυλον. Φθάσαντες στην υψηλή και κατάσκιο κορφή σου φέρομεν τα βλέμματά μας κάτω υπό τα πόδια μας, υπεράνω των κεφαλιών μας! Τι ποικιλία χρωμάτων αντάξια της  Ίριδας!

Αλλά και άλλοι πολλοί επίσημοι ξένοι, όπως ο αυτοκράτορας του Μεξικού Μαξιμιαλιανός που επισκέφτηκε  το  1848 ,το μοναστήρι έμεινε κατάπληκτος από τη μαγευτική τοποθεσία του λόφου κι εξέφρασε το θαυμασμό του γι’ αυτόν. Έγραψε μάλιστα στον τοίχο του δωματίου του μοναστηριού στο οποίο φιλοξενήθηκε τα παρακάτω λόγια : «Ω Ζίτσα ευτυχής όποιος είδε τας φυσικάς σου καλλονάς, ευτυχέστερος όποιος δύναται ν’ απολαμβάνει τα θέλγητρά σου, αι μαγευτικαί σου θέσεις φέρουν στη σκέψη του ανθρώπου την ύπαρξη του Πλάστου».

Το μοναστήρι σύμφωνα με πληροφορίες μεταφέρθηκε από τον αντικρινό λόφο του Αϊλιά στη σημερινή του θέση το 1598 και σαν κτήτοράς του αναγράφεται στην εντοιχισμένη πάνω απ΄ την είσοδο της εκκλησίας πλάκα ένας ιερομόναχος Αθανάσιος «ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ SΡΣΤ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ». Η χρονολογία αυτή είναι από κτίσεως κόσμου = 7106). Το μοναστήρι από την εποχή αυτή και στη συνέχεια έφτασε σε μεγάλη οικονομική ακμή κι απόχτησε πάρα πολλά κτήματα αγροτικά και αστικά. Οι κτιριακές του εγκαταστάσεις ήταν τεράστιες. Στη μέση ήταν η εκκλησία στο όνομα του Προφήτη Ηλία, η οποία σώζεται και σήμερα , είναι θολωτή κι αγιογραφημένη. Πάνω από την πόρτα που επικοινωνεί με το νάρθηκα μια επιγραφή φανερώνει πως «η Μονή ιστορήθη το 1658 αρχιερατεύοντας του Μητροπολίτου Ιωαννίνων Καλλίνικου μηνί Οκτωβρίου». Οι αγιογραφίες της είναι εξαιρετικές και δείχνει ότι ο ζωγράφος είχε αρκετή φαντασία και τέχνη σπάνια και ζηλευτή. Δυστυχώς πολλών αγίων τα μάτια είναι λογχισμένα. Το βανδαλισμό τον έκαναν Τούρκοι στρατιώτες , απομεινάδια από ένα τούρκικο Σώμα στρατού που διασώθηκαν ύστερα από την πανωλεθρία που έπαθαν στη ΒΔ Μακεδονία από Σέρβους στον πόλεμο του 1912 κι έφτασαν εδώ πανικόβλητα και πεινασμένα, όπου και ξεχείμασαν στο Μοναστήρι και σε διάφορα άλλα σπίτια της Ζίτσας και της Πρωτόπαππας.

Σε αρκετή απόσταση από την εκκλησία ήταν χτισμένα τα κελιά, περισσότερα από τριάντα, που την πλαισίωναν σε σχήμα Πι. Το κτιριακό αυτό συγκρότημα ήταν διώροφο. Στο ισόγειο ήταν οι αποθήκες ( τα κελάρια όπως τα έλεγαν), τα θολωτά υπόγεια για τα κρασιά, οι κρυψώνες, οι ξυλαποθήκες και οι στάβλοι των φορτηγών ζώων. Στο απάνω πάτωμα ήταν αραδιασμένα τα κελιά που μπροστά τους είχαν μια ευρύχωρη κι απέραντη κρεβάτα από τη μια άκρη ως την άλλη, δυο δε σκάλες εξωτερικές πέτρινες σε αρκετή απόσταση η μία από την άλλη, εξυπηρετούσαν το ανεβοκατέβασμα. Φούρνοι και μαγειρεία συμπλήρωναν την κτηριακή υποδομή  στη μέση της αυλής του και μια μεγάλη στέρνα επιστεγασμένη, η οποία υπάρχει και σήμερα , εξασφάλιζε τις ανάγκες του σε νερό. 

   Η κεντρική  είσοδος  ασφαλίζονταν  με βαριά  δρύινη πόρτα, ντυμένη με χοντρή λαμαρίνα, με πολεμίστρες  στις πλευρές της απ΄ εδώ κι απ’  εκεί , ενώ πάνω της υψώνεται το καμπαναριό. Σήμερα έχει ανοιχθεί για τις ανάγκες της μονής  και δεύτερη  πύλη στα ανατολικά.

Στα κελιά έμενε ο ηγούμενος, 3-4 βοηθοί καλόγεροι, ο παππάς του μοναστηριού, το λοιπό προσωπικό (μάγειρας και βοηθός του, δυο κοπέλια, ο κελαρτζής (αποθηκάριος), οι περαστικοί που εύρισκαν εδώ άσυλο και ξημέρωναν και οι επίσημοι επισκέπτες που τα κελιά γι’ αυτούς ξεχώριζαν σε περιποίηση
Οι πηγές εσόδων εκτός από των κτημάτων που διατηρούσε στη Ζίτσα και στην ευρύτερη περιοχή και τα κοπάδια με τα  αιγοπρόβατα ήταν  τα περιουσιακά  των αξιόλογων μετοχίων που διατηρούσε η μονή στη Ρουμανία και στη Ρωσία.

Με τη συνδρομή των  μετοχίων σπούδασαν στα ελληνικά εκπαιδευτήρια του Βουκουρεστίου ο εθνομάρτυρας γιατρός  Δημήτριος Νικολίδης , οι γιατροί Νικόλαος Μπουτάτης και Δημήτριος Ζιτσαίος και οι καθηγητές  Κων/νος Κάπας και Ιωάννης Τσέτσης. Στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία  στάλθηκε ως διάκος  στην αρχή, ύστερα από 18 χρόνια μοναχικού βίου στον Αϊ – Λιά της Ζίτσας  ο Δοσίθεος Φιλίτης, που έγινε ηγούμενός του ύστερα,  αργότερα επίσκοπος  Βουζαίου και τελικά Αρχιεπίσκοπος  Ουγγροβλαχίας  και παράλληλα αναδείχτηκε μεγάλος ευεργέτης της Ζίτσας.

Από έσοδα των μετοχίων χτίστηκε  το κτήριο του Παλαιού Δημοτικού Σχολείου, το οποίο από  το 1972 λειτουργεί ως Πνευματικό Κέντρο.

Στη μονή του Προφήτη Ηλία έμαθαν τα πρώτα γράμματα ο Ζιτσαίος  Οικουμενικός Πατριάρχης  Ιερεμίας  Α’ , οι Δοσίθεος  και Κωστάντιος Φιλίτης, ευεργέτες της Ζίτσας.

Στα κελιά ττης μονής συγκεντρώνονταν  κρυφά οι πρόκριτοι της Ζίτσας και των περιχώρων και αποφάσιζαν  για τη διπλωματική αντιμετώπιση των καταπιεστικών μέτρων που υφίσταντο  οι ραγιάδες από το βάρβαρο κατακτητή . Εδώ εύρισκαν καταφύγιο, οικονομική ενίσχυση και περίθαλψη κατά καιρούς οι Κλέφτες και Αρματολοί .

Στο μοναστήρι φιλοξενήθηκε  και ο Πατροκοσμάς ο Αιτωλός , τόσο κατά την πρώτη επίσκεψή του στη Ζίτσα το 1764, όσο και κατά τις περιοδείες του στην Ήπειρο στα 1776 και 1778.

Το μοναστήρι μετά το 1862 όταν έχασε πηγές εσόδων που προέρχονταν από τα Μετόχια που διατηρούσε στη Ρουμανία κ.α και από κακή διοίκηση άρχισε να πέφτει σε παρακμή. Το προσωπικό σιγά σιγά έφυγε και μόνο ένας παπάς μ’ έναν υπάλληλο έμειναν που συντηρούταν από τα λίγα γεώμηλα που εξακολουθούσαν να τους δίνουν οι ευσυνείδητοι μόνο από τους καλλιεργητές κι από τα μικρά ενοίκια που εισέπρατταν από τα κτήματα του μοναστηριού στα Γιάννενα. Στο τέλος έμεινε μόνο ο υπάλληλος που ονομάζονταν Δημήτριος Πανταζάκος ,ο «Μπασιαμήτρος» όπως τον έλεγαν στη Ζίτσα. Μετά τον ηρωικό θάνατο του Μπασιαμήτρου το μοναστήρι ορφάνεψε. Κανένας ιερομόναχος ή καλόγερος δεν ανέλαβε τη διοίκησή του. Η κοινότητα Ζίτσας διόρισε ένα λαϊκό Ζιτσιώτη για φύλακά του κι επειδή κι αυτή βρισκόταν σε οικονομική αδυναμία δεν μπόρεσε να προβεί σε καμία επισκευή των κτιρίων του και να λάβει τα στοιχειώδη ακόμα μέτρα για τη συντήρησή του. Κι έτσι χρόνο με το χρόνο τα κτίρια ερειπώθηκαν και σε λίγο καιρό το τεράστιο κτιριακό συγκρότημα των κελιών και το κτίριο που στεγάζονταν οι φούρνοι και τα μαγειρειά κατέρρευσαν. Σ’ αυτή τη θλιβερή κατάσταση βρίσκονταν το Μοναστήρι έως το 1930 οπότε όλα τα μοναστηριακά κτήματα περιήλθαν στον Ο.Δ.Ε.Π., ο οποίος τα διαχειρίζεται. Αυτή την περίοδο της μετάβασης της μοναστηριακής περιουσίας στον ΟΔΕΠ οι Ζιτσαίοι δεν την είδαν με καλό μάτι γι’ αυτό το έτος 1931 απέστειλαν την παρακάτω επιστολή , η οποία δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ στις 1/7/1931. Η εφημερίδα ΕΣΤΙΑ αναδημοσιεύει τακτικά θέματα που απασχόλησαν κατά καιρούς διάφορες πληθυσμιακές ομάδες ή φορείς. Έτσι και στο φύλλο της 1ης Ιουλίου 2011 αναδημοσίευσε άρθρο της που είχε δημοσιευτεί από την ίδια εφημερίδα την 1η Ιουλίου 1931 και αφορούσε τη διάλυση της Μονής του Προφήτη Ηλία, το οποίο και παραθέτουμε παρακάτω: “ΔΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΓΗΣΙΝ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΖΙΤΣΗΣ” Επιτροπή κατοίκων της Ζίτσης της Ηπείρου διαμαρτύρεται δια τηλεγραφήματος της δια την διάλυσιν της Ιστορικής Μονής του Προφήτου Ηλίου, εκ της οποίας εγαλουχήθησαν μεγάλοι ιεράρχαι και η οποία υπήρξεν, επί Τουρκοκρατίας, κέντρον εκπαιδευτικόν της Ηπείρου. Η Κοινότης Ζίτσης ζητεί να της παραδοθή η Μονή δια να την διατηρήση αυτή ως εθνικόν κειμήλιον.» (ΕΣΤΙΑ 1-7-1931)

Στη δεκαετία του 1950 -60 την περιποίηση   της μονής  είχε η Λαμπρινή Πράσσου, γνωστή ως μάνα-Λάμπρω , ως τα γεράματά της.

Το Μοναστήρι ηλεκτροδοτήθηκε  με δαπάνη της Αδελφότητας  Ζιτσαίων , επί προεδρίας  Ιωάννη Τρίμμη. Την περίοδο 1998- 2000 με την οικονομική συνδρομή των Ζιτσαίων και κάποιες επιχορηγήσεις  από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας  , με τη φροντίδα της μοναστηριακής επιτροπής  έγιναν  στη μονή βελτιωτικές  εργασίες , τόσο στον εσωτερικό χώρο (μπάσια , στρωσίδια , έπιπλα κλπ) όσο και στον εξωτερικό (αρμολόγηση, περιδέσεις , πλακοστρώσεις , τσιμεντοενέσεις, αναπαλαίωση εξωτερικής πόρτας, επικάλυψη κωδωνοστασίου κλπ).

Σήμερα  ο μητροπολίτης Ιωαννίνων κ.κ Μάξιμος  εγκατέστησε στο μοναστήρι   τον μοναχό Δημήτριο, ο οποίος  με τον  ηγούμενο της μονής Παλιουρής  πατήρ Αθανάσιο , έχουν την εποπτεία και επίβλεψη της μονής ,

Το μοναστήρι πανηγυρίζει την 2οη Ιουλίου. Την παραμονή ψάλλεται εσπερινός με αρτοκλασία  και στον περίβολο της μονής παρατίθεται δείπνο αγάπης για όλους τους επισκέπτες. Επίσης  το μοναστήρι  λειτουργεί και την Κυριακή του Θωμά.

Σε χώρους που βρίσκονται εκτός της μονής (Ανατολική βίγλα)   πραγματοποιείται κάθε χρόνο η Γιορτή Κρασιού (Πρώτη φορά 1967, δεύτερη φορά 1968, σταμάτησε για κάποια χρόνια και από το 1982 ανελλιπώς μέχρι σήμερα. Το πρώτο διάστημα  τη Γιορτή οργάνωσε η Εταιρία Ηπειρωτικών Μελετών και στη συνέχεια τη διοργάνωση  συνεχίζει ανελλιπώς η τοπική  κοινότητα  με τη στήριξη του Δήμου Ζίτσας  )