ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟ ΝΙΚΟΛΙΔΗ
1. Σχετικά με την προέλευση του
διστίχου [: «Κι ας χαθεί για πάντα η άφρων πολιτική / που επιβάλλει στις
καρδιές μας εξουσία δεσποτική»][1],
που ο Νικολίδης αφιέρωσε στον Hegel
το 1793, στο υπομνηστικό του λεύκωμα (Stammbuch)[2],
και από τους οποίους τεκμαίρεται βασικά η φιλική σχέση του Νικολίδη και η
ιδεολογική του σύμπλευση με τον νεαρό τότε φοιτητή, καθώς και η ένταξη στον
κύκλο του[3],
έχει διατυπωθεί βάσιμα η εκτίμηση ότι προερχόταν «από κάποιο άγνωστο σε μας
ποίημα ή θεατρικό έργο της εποχής»[4].
Η προσφυγή σε σύγχρονες μεθόδους έρευνας και διακρίβωσης στοιχείων συνετέλεσε
στο να προσδιοριστεί πλέον επακριβώς το στίγμα της αφιερωτικής εγγραφής του
Νικολίδη. Έτσι, μετά από διαδικτυακή αναζήτηση, αποδείχτηκε ότι οι στίχοι
είναι παρμένοι από το έπος του Βολτέρου La Henriade, εκδομένου για πρώτη φορά στο
Παρίσι το 1723[5], ειδικότερα
από το δεύτερο άσμα (Chant II). Ωστόσο,
ο Βολτέρος έκανε διορθωτικές παρεμβάσεις και το ποιητικό του έργο επανεκδόθηκε
στη συνέχεια στο Λονδίνο το 1728, έκδοση που θεωρείται πλήρης, πολυτελής
και η πρώτη εικονογραφημένη (σ’ αυτήν και η βιβλιογραφική μας παραπομπή)[6].
Έκτοτε βέβαια έγιναν αλλεπάλληλες εκδόσεις, ως εκ τούτου δεν είναι δυνατόν να
εξακριβωθεί ποια έκδοση χρησιμοποίησε ο Νικολίδης· κάτι τέτοιο άλλωστε είναι,
κατά τη γνώμη μας, ήσσονος σημασίας.
«Η Ερρικειάς»,
γραμμένη για τον Ερρίκο Δ΄ της Γαλλίας, είναι ένα επικό ποίημα διαρθρωμένο σε
δέκα άσματα (βλ. έκδ. του 1728), κατά μίμηση, σχεδόν δουλική, του Βιργιλίου
(«Αινειάς»). Ως θέμα έχει τους θρησκευτικούς πολέμους στη Γαλλία και σατιρίζει
τη θρησκευτική μισαλλοδοξία. Δεν πρέπει φυσικά να είναι τυχαίο που ο Νικολίδης
επέλεξε τους στίχους αυτούς από το έπος του Βολτέρου. Η επιλογή αυτή, που
αντανακλά ορισμένως και τις γενικότερες ιδεολογικές αναζητήσεις του συντρόφου
του Ρήγα, μας επιτρέπει να υποθέσουμε εύλογα αφενός ότι η ποίηση, η λογοτεχνία
εν γένει, κατείχε μια άξια λόγου θέση μεταξύ των πνευματικών του ενδιαφερόντων[7],
αφετέρου ότι ο ίδιος ήταν ίσως ευρύτερα εξοικειωμένος με το έργο του μεγάλου
Γάλλου διαφωτιστή. Το γεγονός μάλιστα ότι ήταν γνώστης της γαλλικής γλώσσας[8]
μας οδηγεί επιπροσθέτως στην εκτίμηση ότι πιθανότατα εντρύφησε σε πονήματα και
άλλων σημαινόντων Γάλλων διανοητών της εποχής. Από την άποψη αυτή δεν είναι
άτοπη και η υπόθεση ότι ο Νικολίδης ήλθε ενδεχομένως σε επαφή με τις
διαφωτιστικές απόψεις και άρχισε να διαμορφώνει τον ελευθερόφρονα χαρακτήρα
του και τα δημοκρατικά του φρονήματα, πριν ακόμη γνωρίσει τον Hegel και
τους περί αυτόν. Η πρόσφατη έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης φαίνεται πως
ενίσχυσε περαιτέρω τις πεποιθήσεις του, η δε πρόσληψη των ιδεών της
εντάθηκε και ισχυροποιήθηκε μετά τη γνωριμία του με τον Γερμανό «ομοϊδεάτη»
του. Η αντίθεσή του σε κάθε μορφή απολυταρχισμού, όπως σαφώς προκύπτει και
μέσα από τους προμνησθέντες στίχους, που αποτελούν τρόπον τινά και το
«επισκεπτήριό» του, το πολιτικοϊδεολογικό του αποτύπωμα στο λεύκωμα του
νεαρού φίλου του, έρχεται έτσι ως φυσική απόληξη μιας πνευματικο-ιδεολογικής
διεργασίας που προηγήθηκε, μία από τις αφετηρίες της οποίας θα πρέπει κατά
τα φαινόμενα να αναζητηθεί στη βολτερική σκέψη.
2. Όσον αφορά τις σπουδές του Νικολίδη, είχαμε αφήσει
ανοιχτό το ενδεχόμενο να μην ολοκληρώθηκαν κατά τη φοίτησή του στη Σχολή του
Καρόλου στη Στουτγάρδη, με το αιτιολογικό της ξαφνικής διάλυσης / κλεισίματος
της Σχολής (Πάσχα του 1794). Σε μια τέτοια περίπτωση λογικά θα προσανατολίστηκε
σε άλλο ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο[9]. Οι
προβληματισμοί μας αυτοί φαίνεται πως είχαν βάση, αφού σήμερα έχουμε στη διάθεσή
μας στοιχεία που συγκαταλέγουν τον Δημήτριο Νικολίδη μεταξύ των ιατρών που είχαν
την άδεια του ασκείν την ιατρική τέχνη στη Βιέννη και τον φέρουν ως απόφοιτο
της Ιατρικής Σχολής της Παβία (Pavia)[10],
πόλης της βόρειας Ιταλίας, νότια του Μιλάνου, με φημισμένο Πανεπιστήμιο
(ιδρυμένο το 1361), που από το 1713 μέχρι το 1796 ήταν υπό Αυστριακή κατοχή. Το
ερώτημα που παραμένει εν προκειμένω συναρτάται πλέον με τον ακριβή χρόνο της
αποφοίτησής του. Η απάντηση, που θα μπορούσε να αποσαφηνίσει και τα του
χρόνου εγκατάστασής του στη Βιέννη, πιθανότατα βρίσκεται στα αρχεία του
Πανεπιστημίου της Παβία, για τα οποία ατυχώς δεν προέκυψε οποιοδήποτε
σχετικό αποτέλεσμα από το «σερφάρισμά» μας στο διαδίκτυο. Αναποτελεσματική
υπήρξε εξάλλου και η προσπάθειά μας να βρούμε κανάλι διαδικτυακής
επικοινωνίας με το εν λόγω ίδρυμα! Απαιτείται συνεπώς επιτόπια έρευνα, το οικονομικό
βάρος της οποίας, ωστόσο, την καθιστά εκ προοιμίου απαγορευτική.
3. Επιπροσθέτως, εντοπίσαμε και την οδό επί της οποίας
διέμενε ο Νικολίδης στη Βιέννη. Πρόκειται για την Alstergasse (σημερινή ονομασία: οδός Άλσερ), αρ. 47[11]. Όσο
κι αν το ειδικό βάρος μιας τέτοιας πληροφορίας, μπορεί να αντιτείνει
κάποιος, μοιάζει ασήμαντο, εντούτοις έρχεται με τη σειρά της να προστεθεί στις
ψηφίδες που η έρευνα κοπιωδώς συγκεντρώνει, προκειμένου να συμπληρωθεί το παζλ
της ζωής και της δράσης του Ζιτσαίου αγωνιστή και μάρτυρα της ελευθερίας, δεν
αποκλείεται δε να αποβεί χρήσιμη σε μελλοντικές συγγραφικές απόπειρες.
4. Ο Michael Kosmeli, ο μποέμ συγγραφέας και μουσικός
που γνώρισε τον Νικολίδη στη Βιέννη – κάναμε ήδη λόγο γι’ αυτόν στη σημ. 7 –
μας δίδει μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία σχετικά με τη θανάτωση του Νικολίδη από
τους Τούρκους στο Βελιγράδι. Αναφέρει
συγκεκριμένα με
σαρκαστικό χιούμορ[12] στον
πρόλογο του μυθιστορήματος Η μαϊμού των 42 ετών (Die zwei und
vierzig jährige Äffin, Hamburg 1800): «Ένα χρόνο μετά τη γνωριμία μας τον
μετέφεραν κρυφά στο Βελιγράδι, όπου μια θηλιά του έσφιξε τον φάρυγγα, πιθανώς
για να τον απαλλάξει μελλοντικά από τον κόπο να παραπονεθεί για την ανία
του, όπως το συνήθιζε μερικές φορές»[13]. Πέρα
από το γεγονός ότι
επιβεβαιώνεται εδώ η εκδοχή του στραγγαλισμού[14], αξιοπρόσεκτη
είναι η πληροφορία ότι ο Νικολίδης ενίοτε παραπονιόταν ότι έπληττε. Το
στοιχείο αυτό, αν αληθεύει, αποτελεί ένα γνώρισμα της προσωπικότητάς του
που εντοπίζεται για πρώτη φορά και παραπέμπει σε πρώτη ανάγνωση σε ένα πνεύμα
ανήσυχο και δημιουργικό, που δεν ικανοποιείται εύκολα. Η ανία ωστόσο του
Νικολίδη, ιδωμένη υπό το πρίσμα της επαναστατικής του φύσης και των σχέσεών
του με τον Ρήγα και τους συντρόφους του, θα μπορούσε θεωρητικά – όσο υπερβολικό
κι αν φαίνεται κάτι τέτοιο, καθότι αναπόδεικτο – να ερμηνευτεί και ως αντίδραση
ενός αδημονούντος επαναστάτη στην «επαναστατική απραξία» κάποιας χρονικής φάσης
ή στους πιθανώς μειωμένους, κατ’ αυτόν, ρυθμούς «επαναστατικής δράσης».
ΘΕΟΔΩΡΟΣ
Δ. ΚΟΣΜΑΣ
[1] Στο πρωτότυπο: “Et périsse à jamais l’ affreuse
politique / Qui prétend sur les cœurs un pouvoir despotique”.
[2] Βλ. αυτόγραφη γαλλιστί αφιέρωση του Νικολίδη στο idb.ub.uni-tuebingen.de/opendigi/Mh858
[Shelfmark:
Mh 858.
Title: Stammbuch Georg Wilhelm Friedrich Hegel: 47a] (πρόσβαση: 25-1-2019).
[3] Για
φοίτηση του Νικολίδη στην Ανώτατη Σχολή του Καρόλου και σχέση του με τον Hegel βλ. Uwe Jens Wandel, “Zwei griechische Studenten an der Hohen Carlsschule”, Aus
südwestdeutscher Geschichte, Stuttgart
1994, σσ. 546-559 και Νίκου Κ. Ψημμένου, «Δημήτριος Νικολίδης, ένας φίλος του
νεαρού Hegel», Δωδώνη 28 (1999), Μέρος Τρίτο, σσ.
43-52· πρβλ. και ομιλία Θεοδώρου Δ. Κοσμά για Νικολίδη, Παλμοί της Ζίτσας, τχ. 80, Απρ.-Ιούν. 2018: 5.
[4] Βλ.
Νίκου Κ. Ψημμένου, ό. π.: 46, σημ. 1.
[7] Η
υπόθεσή μας αυτή ενισχύεται υπό μία έννοια και από πληροφορία για γνωριμία και πιθανή συναναστροφή του
στη Βιέννη (πιθανότατα περί τα τέλη του 1796) με τον Michael Kosmeli (1773-1844), συγγραφέα και μουσικό από
την πολωνο-γερμανική Σιλεσία, γνωστό στους τότε λογοτεχνικούς κύκλους, αν και
σήμερα τελείως άγνωστο. Βλ. συναφώς Βάλτερ Πούχνερ, «Και άλλη πηγή για το
ελληνικό προεπαναστατικό θέατρο στην Οδησσό», Παράβασις 12/2 (2014): 224.
[8] Επισημαίνουμε
συναφώς ότι επιμελήθηκε τη διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων του έργου του
αββά Μπαρτελεμύ «Το ταξίδι του Νέου Αναχάρσιδος στην Ελλάδα» (Voyage du jeune Anacharsis en Grèce) για
λογαριασμό του Ρήγα, μετέφρασε μάλιστα και ένα κεφάλαιο από τον έβδομο τόμο της
γαλλικής έκδοσης. Σύμφωνα, εξάλλου, με την κατάθεσή του, είχε αρχίσει να
μεταφράζει εκ του γαλλικού και είχε μισοτελειώσει το έργο του Mably «Παρατηρήσεις πάνω
στην Ιστορία της Ελλάδας∙ ή αιτίες της προόδου και των ατυχιών των Ελλήνων» (Observations sur l’ Histoire de la Grece;
ou des causes de la prospérité et des malheurs des Grecs).
[9] Παλμοί της Ζίτσας, ό. π.: 5.
[10] Βλ. Wiener Universitäts
Schematismus für das Jahr 1798. Herausgegeben von Anton Phillebois, Subpedell der wienerischen Universität,Wien [1798]: 83, 89. Βλ.
επίσης Hof und Staats
Schematismus der röm. kaiserl. auch kaiserl. Königl. und
erzherzoglichen Haupt und Residenz Stadt Wien, …, Wien 1798: 253.
[11] Βλ. ό. π.: 89 και 253 αντίστοιχα.
[12] Ας
σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι τα
σαρκαστικά και πικρόχολα σχόλια του M. Kosmeli για τους πάντες και για τα πάντα έκανε κάποιους να τον θεωρήσουν
μάλλον ως πρόδρομο του μηδενισμού (Βάλτερ Πούχνερ, ό. π.: 224).
[14]
Σημειωτέον ότι ο Καϊμακάμης του Βελιγραδίου, για να αποκρύψει το έγκλημα
κατασκεύασε και κυκλοφόρησε την «είδηση» ότι οι επαναστάτες επεχείρησαν να
αποδράσουν και πνίγηκαν στο Δούναβη. Τη σκηνοθεσία αποκαλύπτει και δημοσίευμα
βρετανικού περιοδικού του 1803, όπου, αν και αναφέρεται ως τρόπος θανάτωσης
του Ρήγα και των συντρόφων του ο πνιγμός και όχι ο στραγγαλισμός, παρατίθεται
και μια λεπτομέρεια αποκαλυπτική της επαγγελματικής δεινότητας του Νικολίδη: «Ο
Νικολίδης, ένας από τα άτυχα θύματα, ήταν ικανός γιατρός. Όταν έφθασαν στο
Βελιγράδι, ο πασάς έτυχε να είναι επικίνδυνα άρρωστος. Ο Νικολίδης
αποκατέστησε την υγεία του. Αλλά παρόλα αυτά αυτόν και τους συντρόφους του τους
έπνιξαν νύχτα στο Δούναβη. Άφησαν επίτηδες διάπλατα ανοιχτή την πόρτα της
φυλακής και μια φήμη διαδόθηκε, ότι οι φυλακισμένοι είχαν αποδράσει». Βλ. σχετικά
Monthly Magazine, No. 104 [No.1, of vol. XVI] / 1-8-1803 [: Extract of a letter from Vienna, giving an account of a conspiracy of the Modern Greeks in the year 1797]: 21 (το ίδιο κείμενο, δημοσιευμένο ένα
μήνα ενωρίτερα, βλ. και στη γερμανική εφημερίδα Αllgemeine Ζeitung, φ. 182 / 1-7-1803: 728).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου