ΔΥΟ ΕΡΓΑ ΤΟΥ EDWARD LEAR ΠΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΝ TH ZITΣA

Είχα ασχοληθεί με τον Edward Lear (1812-1888), τον περίφημο Άγγλο τοπιογράφο, στο βιβλίο μου για την περιηγητική κίνηση στη Ζίτσα του 19ου αιώνα[1]. Ο Lear, που περιηγήθηκε την Ήπειρο κατά το 1848 και 1849, κατέγραψε τις εντυπώσεις του από τα ταξίδια του αυτά στο περιηγητικό του έργο Journals of a Landscape Painter in Albania, & C. (Hμερο­λόγια ενός τοπιογρά­φου στην Αλβανία κλπ.), που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1851[2]. Οι περιστάσεις το έφεραν έτσι, ώστε να μην καταφέρει τότε, για λόγους που θα φανούν στη συνέχεια, να αποτυπώσει ζωγραφικά το το­πίο της Ζίτσας και της γύρω περιοχής. Θεώρησα επομένως, βασισμένος στις πληροφο­ρίες που ο ίδιος δίνει στο βιβλίο του, ότι εικαστικά το ζήτημα είχε κλείσει οριστικά, όσο μας αφορά. Ωστόσο ο Lear επανέκαμψε για τρίτη φορά το 1857, αρκετά χρόνια αργότερα, στην Ήπειρο, ορμώμενος από την Κέρκυρα[3]. Κατά το ταξίδι του αυτό, σε αντίθεση με τα δύο πρώτα, δεν κράτησε δυστυ­χώς ημερολογιακές σημειώσεις[4] ή τουλάχιστον, αν αυτό έγινε, δεν είδαν έως τώρα το φως της δημοσιότητας, που σημαίνει ότι δεν είχαμε καμιά άμεση πληροφόρηση για τους τόπους που επισκέφτηκε. Από την άποψη αυτή οι πίνακές του λειτουργούν ως πυξίδα των σταθμών του ταξιδιού του. Η έρευνα, λοιπόν, κατέδειξε ότι φιλοτέχνησε, μεταξύ πολ­­λών άλλων, δύο ζωγρα­φικούς πίνακες με θέματα που μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Ο πρώ­τος τιτλοφορείται (σύμφωνα με οπισθογραφημένη σημείω­ση) The Falls of the Kalama (Οι καταρράκτες του Καλαμά), είναι μια ολοκληρωμένη υδατογρα­φία σε χαρτόνι, δια­στά­­σεων 16,5 Χ 26,1 cm, και ανήκει σε ιδιω­τική συλλογή, έχει δε δημοσιευθεί ήδη από τον Αν. Παπασταύρο[5]. 

Ο Παπασταύρος σημειώνει ότι παρά τις μικρές του διαστάσεις το έργο αυτό είναι εξαιρετι­κό. Προσθέτει δε ότι ο Ε. L. δεν αναφέρει πού ακριβώς βρίσκε­ται ο καταρράκτης που ζωγράφι­σε. Ο Καλαμάς στη διαδρομή του σχηματίζει αρκετούς μι­κρούς καταρράκτες[6]. Κατά τη γνώμη μου πρόκειται πιθανότατα για τον μεγάλο καταρράκτη της Γλίζιανης, που έγινε αντικείμενο θαυ­­μασμού και περιγράφηκε σε πολλά περιηγητικά κείμενα[7]. Φαίνεται πως ο Lear είχε ως α­πω­­­­θη­­μένο να τον δει εκ του σύνεγγυς, αφού κατά το πρώτο του ταξίδι στην Ή­πει­ρο και καθ’ οδόν προς τη Ζίτσα (5-11-1848) πέρασε, υπό εξαιρετικά δυσμενείς  καιρικές συνθή­κες, σε κοντινή απόσταση απ’ αυτόν, μίλησε με ενθουσιασμό για το τοπίο της περιοχής, ωστό­σο, δεν κατά­φε­ρε μάλλον, εξαιτίας του καιρού, να τον προσεγγίσει, αν κρίνουμε από το γε­γο­νός ότι απουσιά­ζει παντε­λώς στο κείμενό του η περιγραφή του[8]. Έτσι, όταν του δόθηκε κατά το 1857 η δυνατότητα να επιστρέψει στα μέρη αυτά – ο πίνακας αποτελεί μια αδιάψευστη ιστορική μαρτυρία γι’ αυτό –, είχε την ευκαιρία όχι μόνο να τον δει, αλλά και να τον ζωγραφίσει, καταλείποντάς μας μια μοναδική απεικόνιση του πασίγνωστου ήδη τότε καταρράκτη, μη υπάρχοντος όμως σήμερα{9}που δεν πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα, μιας και ο Lear φημιζόταν ως εξαιρετικά ακριβής τοπιογράφος, χωρίς  αυτό να σημαίνει φυσικά ότι τα έργα του  έχουν φωτογραφικά χαρακτηριστικά.

Ο δεύτερος έχει τίτλο Zitza 7. April. 1857 και μέχρι πρότινος αγνοούσαμε παντελώς την ύπαρ­ξή του. Αναρτήθηκε σχετικά πρόσφατα στο διαδίκτυο[10] και, σύμφωνα με τις συνοδευτικές πληροφορίες, είναι επίσης υδατογραφία (εκτός από νερομπογιά χρησιμοποιήθηκαν μολύβι και μελάνη), με διαστάσεις 29,8 Χ 48,9 cm – σχεδόν διπλάσιος σε μέγεθος από τον πρώτο –, κι ανήκει κι αυτός σε ιδιωτική συλλογή. 

 

 Είναι αλήθεια ότι δεν είναι εύκολο να αποσαφηνιστεί με τρόπο απόλυτο και κατηγορηματικό  ούτε το ακριβές σημείο ούτε η οπτική γωνία παρατήρησης  του τοπίου που απλώνεται μπροστά μας. Θα διακινδυνεύσω , ωστόσο, να υποστηρίξω , χωρίς να είμαι πάντως και ο ίδιος  πλήρως πεπεισμένος, κι έχοντας πάντα στο νου ότι πρόκειται  για ζωγραφική  σύνθεση και όχι φωτογραφική απεικόνιση, ότι ο πίνακας εικονίζει κατά τα φαινόμενα το λόφο του  Προφήτη Ηλία και τη θέα που ξανοίγεται στον παρατηρητή από το ψηλότερο σημείο του προς τα βόρεια-βορειοδυτικά, έτσι όπως «αιχμαλώ­τι­σε» το τοπίο η καλλιτεχνική ματιά  του Άγγλου ζωγράφου. Αν προσλαμβάνω σωστά τα στοιχεία  που τον συγκροτούν , σε πρώτο πλάνο δεσπόζουν  συστάδες  δέντρων ,λίγο πιο κάτω διακρίνεται κα­θα­ρά το κτιριακό σύμπλεγμα της μονής πλαισιω­μέ­νο επίσης από δέντρα, εν συνεχεία ξεδι­πλώ­νεται προοπτικά το πλούσιο ορεινό ανάγλυφο και η εικόνα κλείνει στο κέ­ντρο και στο βάθος με το όρος Νεμέρτσικα.  Σε μια διαφορετική θεώρηση, αν υποθέσουμε  ότι δεν πρόκειται για τη Νεμέρτσικα  αλλά για την Ολύτσικα, τα δεδομένα αλλάζουν. Τα δέντρα φύονται κατά τη νότια (πίσω) πλευρά του μοναστηριού, η θέα μετατοπίζεται  ομοίως προς το νότο, ενώ τα κτίρια  πιθανότατα παραπέμπουν στο παρατηρήσιμο από τη θέση    αυτή τμήμα του παρακείμενου  οικισμού Καρίτσα. Σε κάθε περίπτωση , κατά τη γνώμη μου, κι ας μην  είμαι ειδικός σε θέματα τέ­χνης, έχουμε ενώπιόν μας μια έξοχη τοπιογραφία, που καταφάσκει  αναμφίβολα στις φυ­σι­κές ο­μορ­φιές της Ζίτσας.

Το έργο αυτό είναι σημαντικό από πολλές απόψεις, αφού όχι μόνο πιστοποιεί το γεγονός ότι ο Lear ήλθε και δεύτερη φορά στη Ζίτσα, εκπληρώνοντας έτσι μια διακαή του επιθυμία, που είχε ήδη εκφράσει και το 1848, όντας ήδη εκεί, και το 1849, όταν αποχαιρέτησε τα Γιάννε­να[11], αλλά μας επιτρέπει να υποθέσουμε βάσιμα ότι άλλαξε άρδην και η στάση του απέναντι στο ζι­τσιώ­τικο τοπίο, που αρχικά το είχε σαφώς  υποτιμήσει, επισημαίνοντας τις υπερβολές του Byron και αφήνοντας να διαφανεί η  έντονη απογοήτευσή του[12]. Ας σημειωθεί ότι στην τότε εκτίμη­σή του οι παντελώς ακατάλληλες καιρικές συνθήκες έπαιξαν, κατά τη γνώμη μου, κατα­λυ­τικότατο  ρόλο, όσο κι αν ο ίδιος εν μέρει μόνο έψεγε τα καιρικά φαινόμενα{13}· ίσως επειδή δεν ήταν Ζιτσαίος, ώστε να γνωρίζει από πρώτο χέρι πως η βαριά συννεφιά και η βροχή εξαφανίζουν τα περιγράμματα και στενεύουν τόσο τον ορίζοντα, που είναι αδύνατο να μορφώσει κανείς μια  στοιχειωδώς αντικειμενική τοπιογραφική άποψη. Οπωσδήποτε, ο Lear προσέβλεπε έτσι κι αλλιώς, όπως προ­αναφέρθηκε, σε μια δεύτερη ευκαι­ρία, προκειμένου να επαναξιολογήσει την κατάσταση, ευκαιρία που εντέλει του δόθηκε και που ευτυχές αποτέλε­σμά της υπήρξε ο συγκεκριμένος πί­να­κας. Τέλος, κι αυτό έχει τη σημασία του, αφήνεται πλέον ανοιχτή η πιθανότητα, με βάση τα όσα προεκτέθηκαν, να υπάρχει  και άλλο έργο του Lear για τη Ζίτσα, που δεν αποκλείεται – άλλωστε η έρευνα είναι μια διαδικασία εν εξελίξει – να κάνει  κάποτε το ίδιο απρόσμενα κι αυτό την εμφάνισή του.

                                                                                                                

        Θόδωρος Δ. Κοσμάς

              

---

[1]  Βλ. Θόδωρος Δ. Κοσμάς, Η Ζίτσα του 19ου αιώνα όπως την είδαν οι ξένοι περιηγητές, Ιωάννινα 1998, 75-78.

[2] Το έργο επανεκδόθηκε την επόμενη χρονιά, με ελαφρώς διαφοροποιημένο τίτλο: Journals of a Landscape Painter in Albania and Illyria, & C. (London 1852).

[3] Βλ. Αναστάσιος Παπασταύρος, Edward Lear. Ζωγραφίζοντας την Ήπειρο στα μέσα του 19ου αιώνα, εκδ. Απειρωτάν, [Ιωάννινα 2014], 21.

[4] Βλ. Παπασταύρος, ό. π., 43.

[5] Βλ. Παπασταύρος, ό, π., 89.

[6] Βλ. Παπασταύρος, ό. π., 89.

[7] Βλ. σχετικά Κοσμάς, ό. π., 18,19, 31-32, 39, 49, 53, 57, 60, 68, 72, 86, 105-106, 122, 126.

[8] Βλ. Κοσμάς, ό. π., 76.
[9] Για την καταστροφή του καταρράκτη της Γλίζιανης και τη χρονική  ασυμφωνία των πηγών (1877, 1878,1879 ή 1880:) βλ. Κοσμάς , ο.π.σ. 39, σημ. 30. 
[10] Βλ. https://nonsenselit.wordpress.com/.../edward-lear-zitza-1... (πρόσβαση 7-12-2018).

[11] Βλ. Κοσμάς, ό. π., 78 και σημ. 25.

[12] "Η θέα από τη Ζίτσα, για να μιλήσω καθαρά, με απογοήτευσε"  ("the view from Zitsa, to speak plainly, disappointed me") βλ. Κοσμάς ό. π. σ. 78, Παράρτημα XIV, σ. 163
[13] Πρβλ. και  Edward Enfield, Greece on my  wheels, Summersdale Publishers, {Chichester, West Sussex, 2003},  σ. 256, που , αναφερόμενος στην απαξιωτική για το ζιτσιώτικο τοπίο  φράση του Lear (βλ. προηγούμενη  σημ. 12), δηλώνει  κατηγορηματικά : "Only a thorough soaking he had suffered in a violent storm could have  brought on a heretical perspective" (" μόνο ένα ολοκληρωτικό  κατάβρεγμα που είχε  υπομείνει κατά τη διάρκεια μιας σφοδρής  καταιγίδας θα μπορούσε  να έχει προσκαλέσει μια τόσο αιρετική αντίληψη")